Het was een losse kaart in een onooglijke eiken kadertje achter glas. De tekst in de legende luidde: “Antwerpiae noblissimi totius orbis terrarum emporii typus anno MDXCVIII 4”. Op een online veiling in Charleroi bestond de kans natuurlijk dat het een reproductie was, maar daar zag het niet naar uit. Het was ook de echte.

‘Antwerpen de edelste van alle havens op de wereldbol in 1598’ is een prachtig plaatje. Deze kaart van Antwerpen komt uit de uitgave Beschryvinghe van alle de Nederlanden Anderssins Ghenoemt Neder-Duytslandt door Lodovico Guicciardini uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in 1612.[i] De kaart zelf is gedateerd 1598.

Blaeu en Guicciardini zijn twee topnamen voor één object. Lodovico Guicciardini (1521-1589) kwam als Italiaanse bankier/koopman in Antwerpen wonen. Toen de familiezaak failliet ging, bleef hij echter wonen in Antwerpen. Hij circuleerde overigens in de hoogste kringen. In 1567 verscheen zijn beschrijving van de Nederlanden: de Descrittione di tutti i Paesi Bassi. Daarin schetst hij een beeld van de geografische, economische en politieke situatie, in het Italiaans. Zijn boek verscheen bij de Antwerpse drukker Willem Silvius. De drukker van de Spaanse koning Philips II. De illustraties waren prachtige houtsnedes.

De kwaliteit van de illustraties veranderde enorm toen na de vlucht van Silvius naar Leiden hij met Plantin in zee ging. Voortaan waren de illustraties gedrukt met kopergravures. Het betere werk. Plantin zou ook versies uitgeven in het Frans. De Italiaanse edities van Plantin verschenen in 1581 en 1588. De Franse vertaling in 1582 ook bij Plantin. Kunstschilder en prentenuitgever Peeter Baltens ontving onder andere één exemplaar daarvan in een transactie met gesloten beurs toen Plantin veel exemplaren van zijn Généalogies afnam.[ii]

In de eerste twee van de drie Italiaanse edities beschreef Guiccardini de Nederlanden voor de troebelen. De troebelen is de opstand tegen de Spaanse koning Philip II. In de derde editie van 1588 beschreef Guicciardini voor het eerst de toestand na de opstand en oorlog. Na de val van Antwerpen in 1585 waar hij als katholiek bleef wonen. Die editie was meteen de laatste want zowel Plantin als Guicciardini stierven in 1589.

De volgende editie zou uitkomen in de Noordelijke Nederlanden in 1609. Meer roofdrukken volgenden tot in Venetië toe.

De Duffelse corrector, auteur en taalkundige Cornelis Kiliaan die voor Plantin werkte (hoewel hij tijdens de opstand ook griffier van de Staten was) vertaalde de teksten naar het Nederlands. Hij vertaalde zelfs de naam van de auteur in Lowijs Guicciardijn. Voor de Franse vertalingen werd dat Loys Guicciardin. Kiliaan werkte voor een uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige Brabantse visserszoon die één van de opmerkelijkste uitgeefdynastiën zou vestigen: Willem Jansz. bijgenaamd Blaeu zoals zijn opa de visser.

Qua cartografie zou Blaeu één van de referenties worden (niet altijd terecht qua zogezegde nieuwste bijwerkingen, maar hij deed zijn marketing voortreffelijk). De eerste Nederlandstalige editie werd in 1612 gedrukt bij Willem Jansz Blaeu in Amsterdam. Cornelis Kiliaan vertaalde het werk. Petrus Montanus was de samensteller. De populariteit van het boekwerk komt tegenwoordig van de schitterende kaarten en prenten van Nederlandse steden. Hetzelfde recept als bij Plantin in de jaren 1580.

Daarom zijn veel boeken geslacht. De kaarten zijn er uitgesneden en los verkocht. Deze kaart is een voorbeeld. Zo kwam ik ooit een boekenlijk van de Plantin-editie uit 1581 tegen waar enkel de eerste prachtige gravures gespaard bleven: titelblad, portret van Philips II, heraldische pagina, wapenschild van Guicciardini enzovoort. Een lederen boekbank met wat herstelbare schade, maar met een onherstelbare lacune: alle kaarten en zichten waren eruit gesneden.

Daardoor is ook de tekst incompleet. Op de achterkant van bepaalde kaarten en zichten liep de boektekst uiteraard verder. De verkoper vroeg er nog honderden euro’s voor.

Nu waren de edities van Plantin (de officiële) en die van Blaeu (mogelijk met instemming van de familie) nog betrouwbaar. Zo’n uitgever/boekdrukker vroeg daarvoor een privilegie aan. Tegen piraterij en oneerlijke concurrentie. Toch waren het niet de enige die verschenen. Her en der waagden drukkers zich aan roofdrukken. In Arnhem verscheen in 1613 een prachtige Franstalige editie in oblong formaat bij Jean Jeansz (sic). Bij Jan Janssens dus.

Terugkomend om deze kaart van Antwerpen. Van deze prent zijn verschillende staten zoals dat heet. Een staat is een herdruk met aanpassingen. De eerste staat van Plantin dateert uit 1581 en bezat ook de eerste koperplaat voor dit boek. De volgende staten waren telkens de latere edities of andere boeken waar Plantin het plan van Antwerpen op dit formaat gebruikte.

De koperplaat werd niet door Blaeu gekopieerd in 1609, maar naar een nieuw ontwerp dat meer op de kaarten van Frans Hogenberg of Joris Hoefnagels lijkt. Daarbij volgde hij de kaart uit 1581 die Plantin publiceerde zeer nauwkeurig. Dat leverde opnieuw een eerste staat op. Met die koperplaat is een volgende staat gedrukt met toevoeging van het getal 4 (rechts onderaan) voor de Nederlandse editie. Omdat het boek gedateerd is weten we dat het samen ingebonden werd in de uitgave van 1612. Ondanks de datum 1598 op de kaart zelf.

Dikwijls is bij een losse kaart de marge afgesneden. Daarom geven kenners altijd de afmetingen en de afmeting van de plaatranden (235 x 325 mm).

De kaart is handgekleurd en erg fris. De passe partout en de kader werden gemaakt door “W.A. Van der Grient gravures anciennes dessins – tableaux 13, Boulevard du Régent Bruxelles”.

Op de achterkant van de kader kleeft een etiket met fout erin: “Plan de la ville d’Anvers. par L. Guicciardin en 1587”. De plooi is achteraan verstevigd met papieren kleefband en de kaart is gekleefd met dezelfde kleefband op de passe partout. Dat zie je goed op de foto met lichtbron achter de kaart. Helaas geen watermerk te bespeuren op het eerste zicht.

Het leuke aan de kaart is dat het één in vogelperspectief is met elk individueel huis of gebouw getekend door een kunstenaar en nadien gegraveerd in een koperplaat.

Bibliografie:

Corneille, M., et al. (1580). Les genealogies et anciennes descentes des forestiers et comtes de Flandre, avec brieves descriptions de levrs vies et gestes le tovt recveillÿ des plvs veritables, approvees et anciennes croniqves et annales qvi se trovvent. En Anvers,, Chez Pierre Balthasar.

Guiccardini, L. (1612). Beschryvinghe van alle de Nederlanden; anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt. Amsterdam, Willem Jansz (= Willem Blaeu).

---

[i] Guiccardini, L. (1612). Beschryvinghe van alle de Nederlanden; anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt. Amsterdam, Willem Jansz (= Willem Blaeu).

[ii] Corneille, M., et al. (1580). Les genealogies et anciennes descentes des forestiers et comtes de Flandre, avec brieves descriptions de levrs vies et gestes le tovt recveillÿ des plvs veritables, approvees et anciennes croniqves et annales qvi se trovvent. En Anvers,, Chez Pierre Balthasar.