De jezuïet Claude Buffier schreef in 1717 een Introduction a l’histoire des maisons souveraines de l’Europe en in 1728 een Suite a la grammaire Françoise, maar zijn Géographie Universelle is zonder twijfel zijn opmerkelijkste werk voor de hedendaags liefhebber. Onderstaande afbeelding is een scan van een kaart bij het supplement over de sferen en de kompassen. Helaas versneed een of andere Duitse cultuurbarbaar het boek om de kaarten apart te verkopen. Als het zo door gaat dan blijven er dankzij eBay straks geen oude boeken met cartografische platen over. De verkoper van dit vel beweerde het boek niet zelf geslacht te hebben, maar had toch verdacht veel prijzige kaarten uit die fraaie werkje.

Claude Buffier (º25/5/1661-†17/5/1737) werd in Polen geboren als zoon van Franse ouders. Het gezin keerde kort na zijn geboorte terug naar Rouaan. Hij volgde er de Latijnse school bij de jezuïeten en trad in bij de orde. Al snel botste ie met de aartsbisschop en mocht ie gaan afkoelen in Rome. Na deze jeugdzonde keerde hij terug naar Parijs, waar hij de rest van zijn leven les gaf als scriptor in het College Louis-le-Grand (1708-1741). Buffier bleek een begenadigd leraar. Voltaire en Crébillon fils behoorden tot zijn leerlingen. De doctrine van het gezond verstand, zijn eigen cartesiaanse filosofie, verleende hem de nodige bekendheid in Europa (Traite des premieres veritez). Voltaire schreef in Le Siècle de Louis XIV over Buffier dat zijn werk des morceaux que Locke n’aurait pas désavoués bevatte. Dus John Locke zou niet beschaamd zijn over een aantal passages van Buffier. Later noemde Voltaire Buffier de enige jezuiet met verstand van filosofie. Dat kan tellen als complimenten. Uit teksten van Denis Diderot blijkt dat deze laatste alvast een fan van het werk van Buffier was. Met wat overdrijving kan Buffier dus een voorloper van de encyclopedisten heten. Ook de superster-schrijver Fénelon hing de filosofie van Buffier aan maar dat had misschien iets te maken met Fénelons clericale staat als aartsbisschop van Kamerijk (Cambrai). Buffier stond als katholiek iets beter dan andere filosofen die de zegen van Rome niet kregen. Desondanks moest Fénelon wel tijdelijk naar de Nederlanden vluchten omdat ie tegen de kar van Colbert en de koning had gereden met Les avantures de Telemaque Fils d’Ulysse (een internationale bestseller onder de verboden boeken waarover later op deze site meer komt).

In tegenstelling tot John Locke en Henri Descartes leeft Buffier niet voort als filosoof, maar eerder als cartograaf, pedagoog en auteur van schoolboeken. De bekende Luikse drukker Bassompierre drukte naast bibliotheken verboden boeken voor de Franse markt ook de werken van Buffier. De Géographie Universelle dat in één band met de Nouveau Traite de la Sphere uit 1783 verkocht werd, is zonder twijfel het meest tijdloze. Het feit dat Bassompierre bijna 50 jaar na het overlijden van Buffier nog herdrukken uitgeeft met mooie Luikse gravures zegt genoeg. Of er een verband is met hetzij het college van de Engelse jezuïeten in Luik of het Waalse jezuïetencollege is niet helemaal duidelijk.

Buffier is tevens een topgrammairien of grammaticaschrijver. In tegenstelling tot de normatieve grammatica op school die kinderen probeert wijs te maken dat spelling iets met taal te maken heeft en hun breinen pijnigt met schrijf niet zus, maar zo… was Buffier dus een beschrijver en begrijper van taal. In vakjargon heet dit algemene grammatica. Zo beweerde Buffier als eerste dat gewoon beginnen praten in een taal de beste manier is om die taal te leren. Buffier hing eenvoudige eenduidige spelling aan. Een beetje zoals in het moderne Spaans: uitspraak is identiek aan de spelling. In de ogen van vele Franstaligen mag dit utopische nieuwlichterij schijnen, maar het gezonde verstand van Buffier was al tot die conclusie gekomen. Voor het Nederlands zou Buffier dus menen dat elk woord dat eindigt met een uitgesproken T, dus met ene T geschreven moet. Einde van de hele DT-problematiek. Kortom hij mag gelden als de eerste phoneticus. Bij het invoeren van een soort phonetische spelling onderscheidde hij liefst 33 geluiden in de Franse taal.

La grammaire Françoise sur un plan nouveau van Buffier werd in de Lage Landen het handboek. In 1711, amper twee jaar na verschijnen te Parijs, geeft Jean Leonard in Brussel een editie uit. Hoewel alle hoven al twee eeuwen Frans spraken (Willem van Oranje prevelde zijn laatste woorden in de taal van Molière) spraken de gewone mensen in Wallonië niet altijd Frans. In Mons en Doornik sprak men Picardisch, in Luik Waals. Grote delen van het prinsbisdom bleven tot 1795 Limburgs of platduits spreken. Kortom het officiële Frans bleef een tweede taal voor de handel en officiële documenten. De Franse periode zou de linguïstieke homogeniteit zoals we die vanzelfsprekend achten invoeren. De Oostenrijkse Nederlanden, het Prinsbisdom Luik en Stavelot-Malmedy ondergingen een forse verfransing. Vanaf 1797 deden verkopers van grammatica’s en woordenboeken gouden zaken.

Wie een “Belgisch” exemplaar van La grammaire Françoise sur un plan nouveau of de Géographie universelle kan bezorgen mag me steeds contacteren.

Bibliografie:

Buffier, Claude, Grammaire françoise sur un plan nouveau pour en rendre les principes plus clairs et la pratique plus aisée..., Paris, 1709

Buffier, Claude, Grammaire françoise sur un plan nouveau pour en rendre les principes plus clairs et la pratique plus aisée..., Bruxelles, Jean Leonard, 1711

Buffier, Claude, Géographie universelle exposée dans le différentes méthodes…, Liège, Bassompierre, 1785