Het gebeurt niet vaak dat een klassiek auteur voor het eerst in het Nederlandse vertaling verschijnt. Dat was onlangs het geval met ‘Hannibals Oorlog’ door Silius Italicus. De Punica vertaald, ingeleid en toegelicht door Piet Schrijvers.

Het verhaaltje doen over Hannibal die met olifanten de Alpen overstak en Rome bijna op de knieën dwong, is uiteraard niet nodig. Hannibals Oorlog is het epische gedicht van Silius Italicus uit de zogenaamde Romeinse ‘gouden eeuw’ (uit de tijd van de Flavische dynastie en de adoptiefkeizers). De vertaling is niet het complete werk, maar een zeer ruime bloemlezing. Sommige stukken zouden ongenietbaar zijn voor een moderne lezer volgens J.D. Duff, de bezorger van de tekstkritische Latijnse editie bij Loeb. Vooral de lange beschrijvingen van veldslagen zouden ‘monotonous‘ en ‘repulsive‘ zijn. Daarom dat Piet Schrijvers’ duiding bij zijn vertaling op zich het lezen meer dan waard is.

Tiberius Silius Italicus was een Romeinse schrijver uit de eerste eeuw na Christus. Zoals vele Latijnse auteurs was hij advocaat, zakenman, politicus en dichter. Hoewel het consulschap niet meer de status had als tijdens de Romeinse republiek bekleedde hij dit zeer prestigieuze ambt en was hij gouverneur van de provincie Asia. Ervaringen die hij gemeen heeft met bijvoorbeeld zijn vriend Plinius de Jongere.

Zijn belangrijkste werk was het epos Punica. Het is langste overgeleverde gedicht uit de Latijnse literatuur. Volgens Schrijvers is het ten onrechte relatief onbekend. Daar is een reden voor. De Punica heeft eeuwen een nogal negatieve reputatie meegedragen. Dat is hoofdzakelijk aan twee oorzaken te wijten: ten eerste de epische vorm die probeert Vergilius te imiteren. Ten tweede de reputatie om vooral een verzameling weetjes te zijn die elders al te lezen zijn bij een bron qua datering dichter bij Hannibals oorlog. Volgens Schrijvers bestaat een nog prozaïscher verklaring voor het dédain waarmee Silius Italicus als dichter eeuwenlang werd bejegend.

Met name een necrologie geschreven door zijn vriend Plinius de Jongere. Plinius was nogal een slijmbal zoals uit zijn brieven aan Trajanus valt op te maken. Diezelfde Plinius schreef na de euthanasie van Italicus dat hij gedichten schreef met een zorgvuldigheid die groter was dan zijn talent. Scridebat carmina maiore cure quam ingenio. Een oordeel dat snel overgenomen werd door tal van critici in latere eeuwen. Schrijvers merkt hier terecht op dat die opmerking op meerdere manieren kan gelezen worden. Niet noodzakelijk als een negatieve sneer, maar ook als een groot compliment. Schrijvers meent trouwens dat je Plinius’ uitspraak moeilijk negatief kan interpreteren. Daarvoor is cura te positief in de klassieke Latijnse literaire betekenis. Bovendien koppelden Romeinen genie (ingenium) aan slordigheid of nonchalance. Kortom Tiberius Silius Italicus was geen literaire cowboy, maar een estheet.

In 1560 gaf de wereldberoemde Franse classicus en docent aan de universiteit van Leiden Julius Caesar Scaliger de reputatie van Silius Italicus de genadeklap. Hij noemde Italicus de minst charmante dichter, als je hem tenminste al een dichter durfde noemen. In de achttiende eeuw merkte een Duitse classicus daarover op dat Scaliger zijn mening allicht schreef alvorens het epos te hebben gelezen. Niettemin Silius Italicus werd wat ze noemen een minor poet.

Italicus kon zijn bewondering voor Vergilius natuurlijk ook niet verbergen en dat levert allerhande gelijkenissen op. Daarom kreeg hij de bijnaam de aap van Vergilius. Maar was Vergilius dan niet de aap van Homerus met zijn Aeneis? Het lijdt geen twijfel dat Italicus idolaat was van Vergilius. Dat verhaal deed al de ronde tijdens zijn leven. Hij bezocht alle plaatsen die een rol hadden gespeeld in Vergilius’ leven, verzamelde bustes van Vergilius en kocht zelfs diens graftombe in Napels. Na zijn carrière trok hij zich terug in Napels om zich volledig aan zijn literair werk te wijden. Zijn bewondering ging trouwens niet alleen naar Vergilius, maar ook naar Livius, Ovidius, Homerus en Lucanus. Zijn epos Punica is een literaire navolging. Een imitatio.

De Punica is een epos voor de belezen Romein. De liefhebber van schone letteren. In de filologie spreken we al enkele decennia van intertekstualiteit. Knipogen naar andere literaire werken. Erudiete of esthetische verwijzingen. Soms spitsvondig en grappig, soms oersaai of banaal. Elk literair werk heeft immers een plaats binnen de Literatuur met grote L en alles is verbonden als was het maar door gedeelde leeservaringen van schrijver en lezer.

Dat betekent dat sommige passages of verzen natuurlijk voor lezers in de renaissance of in deze tijd hun effect missen. Die intertekstualiteit ging verloren omdat datgene waaraan het refereert niet meer bestaat of gekend blijkt. Een beetje zoals een mop vertellen over een frank, een mark en een gulden in een portemonnee tegen een kind dat enkel de euro kent.

Schrijvers heeft gelijk dat hij Silius Italicus verdedigt. Hij staat daarmee trouwens niet alleen. In 2022 verscheen bij Oxford University Press het commentaar bij boek IX van de Punica door Neil W. Bernstein. Deze Amerikaanse professor gespecialiseerd in Latijnse epische dichtkunst van de universiteit van Ohio heeft een heel boek nodig om één boekrol te bespreken. Vers per vers. Bij Latijnse auteurs is een boek eigenlijk een boekrol. Dat correspondeert ongeveer met een hoofdstuk in moderne boeken zoals wij die kennen. De Punica bestaat uit 17 boeken. 12.000 verzen lang. Ter vergelijking de Aeneis van Vergilius bestaat uit twaalf en de Metamorphosen van Ovidius uit vijftien.

Wat is nu de conclusie bij het lezen van de vertaling? Wel die is overwegend positief. De hele oorlog van Hannibal wordt verteld en nog veel meer. Soms zeer toegankelijke stukken die lezen als een krantenverslag. Dan weer meer mythologische stukken zoals Juno die Hannibal zegt: ‘Wijk nu toch voor de Goden en stop die Gigantische Oorlog’ (een verwijzing naar de strijd tussen de Griekse goden en de Giganten). Jammer dat de eindnoten achteraan in het boek staan. Met voetnoten onderaan de pagina was het lezen soms aangenamer geweest.

Italicus geeft beschrijvingen van de geografie en bevolking, geeft uiteenzettingen over militaire strategie enzovoort, maar dat waren ook de dingen die zijn publiek interesseerden. Zaken die de ridder- en senatorenklasse in het Romeinse rijk zeer goed kenden. Allemaal lezers (of luisteraars) met militaire en bestuurlijke ervaring die soms aan een half woord genoeg hadden bij de beschrijving van een veldslag.

Deze vertaling brengt een leesbaar episch gedicht over Hannibal en de Tweede Punische oorlog door de ogen van een gecultiveerde Romein die bijna driehonderd jaar na de Romeinse overwinning leefde. Een aanrader voor wie de uitdaging aangaat.

Silius Italicus (2023). Hannibals Oorlog. Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep

ISBN: 9789025316174 

verschenen 26 september 2023 

336 pagina’s

Voor een andere recensie van me over Hannibal zelf klik hier.