Bespreking van: John Prevas, De dure eed van Hannibal. Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2018. Deze recensie verscheen eerder in oktober 2018 op Civis Mundi.
De fascinatie met de klassieke oudheid blijft groot en dat is vooral te danken aan enkele historische figuren die altijd al tot de verbeelding spraken zoals Alexander de Grote, Julius Caesar en Hannibal Barcas. Vooral die laatste blijft voor velen een geniale veldheer met één opmerkelijke prestatie: hij stak de Alpen over met zijn olifanten en versloeg vervolgens de Romeinse legioenen. Iets waarover Prevas zeer boeiende zaken weet te vertellen.
Het toeval wil dat ik amper een jaar geleden het boek van de controversiële Franse classica Violaine Vanoyeke over Hannibal las.[i] Dat boek bleek een schaamteloos plagiaat van Annibal van de militaire historicus George Philip Baker uit 1929 en in het Frans verschenen bij uitgeverij Payot in 1935 en 1952.[ii] Een klassieke hagiografie van Hannibal gebaseerd op hoofdzakelijk Romeinse bronnen die om één of andere reden het militaire genie van Hannibal bleven benadrukken en mythologische proporties gaven. Waarom Romeinse auteurs van Hannibal een soort Homerische held maakten is niet helemaal duidelijk.
Prevas schreef met Hannibal’s Oath een zeer toegankelijk boek dat de figuur Hannibal van die mythe ontdoet en de mythe hier en daar zelfs probeert te duiden. De Nederlandse vertaling die recent bij Athenaeum verscheen is een oerdegelijk boek. De auteur heeft blijkbaar niet alleen de historische plaatsen bezocht en proberen de route van Hannibal over de Alpen te vinden (normaal een tochtje van amper 3 uur voor een ervaren hiker), maar hij reduceert ook terecht de hele mythe van de oversteek van de Alpen met olifanten tot haar werkelijke proporties. De conclusie van Prevas is helaas dat Hannibal niet enkele een wreed en listig veldheer was, maar ook een fenomenale mislukkeling. De oversteek van de Alpen bleek in feite een ramp als gevolg van een opeenstapeling van foute beslissingen, valstrikken en domweg verloren lopen. Hannibals broer stak de Alpen enkele jaren later met olifanten en leger over in een fractie van de tijd en zonder noemenswaardige verliezen van manschappen en middelen. Hannibal daarentegen maakte er een puinhoop van. Maar in tegenstelling tot zijn broer was Hannibal een meester in oorlogspropaganda. Al zal de Romeinse schaamte voor de smadelijke nederlagen ook wel bijgedragen hebben aan het opblazen van de vijandige prestaties.
Een andere mythe die Prevas ontkracht is dat de olifanten een terreurwapen waren waar de Romeinen niet op voorbereid waren. Ten eerste hadden de Romeinen al in veldslagen gestaan waar olifanten gebruikt werden en ten tweede bleek Hannibal op één Indische olifant na vooral kleinere Afrikaanse olifanten (een nu uitgestorven soort uit het Atlas-gebergte) in te zetten. De Romeinen wisten wel raad met olifanten en vreesden ze niet. Dat inzetten was trouwens zeer relatief want meer olifanten stierven door hun menners dan door Romeinse wapens. Althans het ene dier dat hun eerste winter in Italië overleefde. Later zouden nog olifanten en huurlingen ontschepen in Zuid-Italië, maar nooit vormden ze een probleem voor de legioenen.
Dat Hannibal een opmerkelijk veldheer bleek, die omstandigheden en verrassingselementen wist te benutten om veel sterkere tegenstanders in veldslagen compleet te vernietigen betwist Prevas niet. Maar zelfs naar de normen van die tijd (200 jaar voor de courante tijdrekening) bleek Hannibal bijzonder wreed en meedogenloos. Zelfs voor zijn bondgenoten zoals de Galliërs, Iberiërs en de Italiërs die systematisch opgeofferd werden als kanonnenvlees (een anachronisme dat Prevas veelvuldig gebruikt). Volgens Prevas is het opmerkelijk dat het leger van Hannibal een samenraapsel van huurlingen (tot en met Grieken aan toe) was dat hij smeedde tot een trouw corps van veteranen dat jarenlang een terreurcampagne voerde op het Italiaanse schiereiland. De eindeloze plunderingen, verkrachtingen, moordpartijen en lucratieve slavenhandel zal aan die trouw van die huurlingen wel niet vreemd geweest zijn.
Prevas beschrijft hoe Hannibal op het slagveld listiger was dan de Romeinen, hoe hij briljante tactieken invoerde enzovoort, maar Prevas beschrijft ook hoe Hannibal vooral bedrog en woordbreuk niet schuwde. De Romeinen daarentegen kenden toch nog zoiets als eervol oorlog voeren. Het beste bewijs daarvan is in de eervolle aftocht die ze Hannibal gaven na diens nederlaag bij Zama. Scipio Africanus had Hannibal in eigen land vernietigend verslagen, maar spaarde zowel aanvoerder als de stad Carthago. De Carthagers daarentegen kozen steevast voor een aanpak waarbij het doel de middelen heiligde. Oorlogsrecht of eervolle gebruiken waren voor de Carthaagse benden van geen tel. Iets wat in de ogen van de Romeinen even onaanvaardbaar moest lijken als de mensenoffers en dan vooral het offeren van kinderen wat bij de Carthagers courant geweest moet zijn. Hannibal slachtte zijn overwonnen tegenstanders af op de Italiërs na. Italiërs die hij met een boodschap naar huis stuurde. Een propaganda-sprookje dat ze tegen Rome in opstand moesten komen. Hij verspreidde het fabeltje dat hij gekomen was om de Galliërs en de Italiërs van het Romeinse juk te verlossen. Dat hij en passant Italische steden uitmoordde die de Romeinse kant kozen hoorde erbij.
De terreur die de troepen van Hannibal en diens broer in Italië brachten duurde jaren. Plunderen en roven was hun hoofdbezigheid. Leven van het land zoals dat heette. Tot echte veldslagen met de Romeinen kwam het amper drie keer (Cannae, Trebbia en het Trasimeense meer). Drie keer dat de Romeinen een smadelijke nederlaag leden door hun eigen hoogmoed en slechte voorbereiding. De belegering van steden wist Hannibal nooit tot een goed einde te brengen. Enkel met verraad wist hij enkele steden zoals Capua in te nemen (met de gebruikelijke bloedbaden en woordbreuk tot gevolg). Ook de vraag (die ook steeds bij de slavenopstand van Spartacus gesteld wordt) waarom hij Rome niet aanviel beantwoordt Prevas droogweg met keiharde feiten. Hannibal had geen belegeringsmachines. Hij kon Rome, allicht de best versterkte stad ter wereld op dat moment, gewoon niet belegeren, laat staan innemen. Hij bleek zelfs niet in staat kleine steden van Romeinse bondgenoten in te nemen. Bovendien beheersten de Romeinen de volledige kustlijn, zodat hij ook via de zee geen steun of materiaal moest verwachten van de moederstad Carthago of Cartagena in Spanje. De aanvoerroutes bleven onbestaande. Een moederstad waar de Barcas-clan overigens in een felle politieke strijd verwikkeld was en Hannibal sowieso op weinig steun kon rekenen van de senaat.
Het is verleidelijk om de tactiek van terreur door de Carthaagse veldheer te vergelijken met IS. Prevas doet dit blijkbaar bewust niet. Het is echter veel correcter om duidelijk het verschil te zien tussen de Oosterse despoot en de Romeinse republikeinen. Voor Hannibal was de oorlog en het plunderen een doel op zich. Los van de legendarische eed die hij en zijn twee broers als kind door hun vader bij hun vertrek uit Carthago naar Spanje hadden moeten afleggen. Een steenrijke dynastie in Spanje volstond voor de Barcas niet. Dat het bewind van de Barcas ronduit rücksichtlos was en omwille van de ertsen in Spanje alle middelen gaande van slavernij, volkerenmoord en terreur goed genoeg waren in de ogen van Hamilcar en diens zonen en schoonzoon, steekt schril af tegen het Romeinse imperialisme.[iii] De Carthagers vochten niet voor de hearts and minds blijkt uit Prevas’ boek. Ze vochten evenmin voor het beschermen van hun economische belangen in de westelijke Middellandse Zee. De Carthagers vochten voor een rovershoofdman genaamd Hamilcar, Hasdrubal, Hanno of Hannibal. Wat dat betreft leek Hannibals leger meer op een soort maffia dan op een leger dat een staat vertegenwoordigde. Hannibal mag dan wel een naar zijn tijd gecultiveerd man geweest zijn die blijkbaar Grieks las en sprak, hij mag dan volgens bronnen steden zoals Prusa ontworpen hebben voor koningen in wiens dienst hij trad, doch Hannibal maalde niet om structuren en organisatie die verder gingen dan het bevoorraden van zijn troepen. Hannibal was fundamenteel een man zonder een plan. Terwijl de Romeinen in alles een soort republikeinse ethos uitdroegen waarbij het staatsbelang en de structurele organisatie boven de individuele glorie en rijkdom primeerde.
Het moge duidelijk zijn dat het ogenschijnlijk pretentieloze boekje van Prevas over Hannibal een eye-opener is. Een must-read om het met een ander leenwoord te zeggen. Waar Hannibal normaal verheerlijkt werd omwille van “geniale” militaire strategische inzichten — onderwezen in Westpoint en Sandhurst zoals Prevas herhaaldelijk opmerkt— en hij zoals hij zelf zou beweerd hebben op gelijke voet met Alexander de Grote gezien diende te worden, plaatst Prevas Hannibal op de historische plaats die hij verdient. De plaats van een briljant veldheer die al improviserend landschap, omstandigheden en tegenstander zo kan gebruiken dat hij met een inferieur leger en minder manschappen toch de veldslag in zijn voordeel kon beslechten. Een leidersfiguur die legers kon begeesteren en manschappen hun grenzen kon doen overschrijden. Een opportunistische vechtersbaas met één oog. Desnoods met list en bedrog. Desnoods op oneervolle manier. Hannibal komt uit deze biografie naar voor zoals hij werkelijk was: een boef, een terrorist en een massamoordenaar. Niet vies om als balling voor abjecte tirannen in Azië te werken. Een man wiens mythe stoelt op een schromelijk overdreven feit (dat eigenlijk een bijna complete mislukking bleek): de oversteek van de Alpen. De bewuste eed die Hannibal zwoer is allicht een even grote mythe. Een Romeins fantasme om van toeval (contingentie) en opportunisme een soort grote levensmissie te maken zodat de blinde terreur en het zinloze geweld van Hannibal in Romeinse ogen gesublimeerd kon worden en hieruit een soort educatieve boodschap kon volgen voor de nazaten van de overwinnaars van de tweede Punische oorlog. Een geluk dat de geallieerden die fout niet maakten met Hitler.
Bibliografie:
Baker, George Philip. 1935. Annibal, 247-183 av J.-C: Payot.
Prevas, John. 2018. De dure eed van Hannibal
Leven en strijd van de grootste vijand van Rome. Amsterdam: Athenaeum.
Vanoyeke, Violaine. 1995. Hannibal. Paris: France Empire.
[i] (Vanoyeke 1995)
[ii] (Baker 1935)
[iii] Dezelfde fout die steevast gemaakt wordt wat betreft de moorddadige en sektarische moslimbezetting van Spanje die opgehemeld wordt omwille van architectuur van de paleizen van de islamitische tirannen, terwijl de Spaanse reconquista verguisd wordt.