Bespreking van: Nicolaes Cleynaerts, Christenhond tussen moslims. Uitgeverij Davidsfonds/Standaard, Leuven/Antwerpen, 2018. Deze recensie verscheen eerder in oktober 2018 in Civis Mundi.
De historische roman is een vorm van literaire fictie. Eén subgenre binnen het genre dat compleet gedemodeerd lijkt is de literaire of geromanceerde biografie van een historische figuur. Het heeft iets van oudbakken jeugdboeken en mist de wetenschappelijke sérieux, vaak hangen die boeken ook aan elkaar van vreemde hypotheses, verdichtingen en klinkklare nonsens. Wie dus zo’n boek bespreekt om zijn vlotte leesbaarheid (en het toegankelijk maken van een onbekend verhaal) neemt als academicus behoorlijk risico. Niettemin verschijnt af een toe een boek dat toch verdient op zijn mérites te beoordeeld te worden. Persoonlijk durf ik steeds te beweren dat Het woud der verwachting van Hella Haasse (uit 1949 en ook in het Frans vertaald!) soms meer inzicht in de Franse literatuur van de 15de eeuw kan bijbrengen dan menige bloemlezing of chrestomathie.[i] De Brabantse auteur Joris Tulkens bracht enige jaren geleden een roman uit over de Brabantse humanist Clenardus (Nicolaes Cleynaerts alias Nicolaes Beken Diest 5/12/1495-Granada herfst 1542). Afgelopen juni verscheen een herwerkte editie die hier besproken wordt.
Als spoiler zal ik reeds meegeven dat het boek aangenaam wegleest zoals een degelijke thriller. Ook zitten er best veel anachronismen in hoewel de lezer merkt dat de auteur heel veel moeite deed om deze te vermijden. Omdat het er zo dik op ligt werkt het soms een beetje op de lachspieren. Daarmee zijn alle kritische noten bij het boek meteen van de baan. De ik-vertelstijl stoort minder dan men zou verwachten. De nevenfiguren zijn iets minder overtuigend uitgewerkt.
Een aantal standpunten over de bekende tolerantie en moderatie van de humanisten zijn misschien wat overdreven door de auteur, maar dat moet elke lezer voor zichzelf uitmaken. Als iemand die zich in de 16de eeuw nogal verdiept, stoorde het me niet. Zoals wie tijdens het nuttigen van een goed glas naar een begaafd verteller luistert zich bij het zoveelste straf verhaal ook niet stoort aan overdrijving of persoonlijke accenten.
Waarom een geromanceerde biografie over Clenardus of Cleynaerts lezen? Ten eerste omdat lezen aangenaam is. Ten tweede omdat het een boeiende kerel blijkt. Ten derde omdat argumenten één en twee ruim voldoende zouden moeten zijn. Het motief van de auteur zal wel deels berusten op hun gemeenschappelijk geboortestad. Motieven genoeg om Clenardus op een voetstuk te plaatsen. Hij schreef baanbrekende handleidingen om Bijbelse talen te leren. Zijn Hebreeuwse grammatica was een succes met twee drukken, maar zijn Griekse handboeken maakten hem een Europese beroemdheid. Tot in de 18de eeuw zouden verschillende versies verschijnen. Naar schatting verschenen alles tezamen een half miljoen exemplaren. Veel eer viel er voor Clenardus aan zijn alma mater de universiteit van Leuven niet te halen en dus vertrok hij naar Parijs en later naar Spanje (Salamanca) en van daar naar het Portugese hof. Keizer Karel opperde zelfs dat Clenardus een universiteit in Granada moest oprichten. Zijn roem groeide steeds meer. Als uitstekend Latinist en kenner van Grieks en Hebreeuws vatte hij reeds in Leuven een passie op voor Arabisch. Hij mag gerust de vader van de arabistiek genoemd worden, hoewel hij niet de invloed had van een Van Erpen of Van Rafelingen (beiden ook uitgevers en in Leiden grondleggers van de grootste Europese traditie qua arabistiek). Als complete autodidact leerde hij Arabisch en zocht in Spanje naar meer kennis en manuscripten die elders in Europa ontbraken. Het leidde hem zelfs naar Fez in Marokko.
Zijn wedervaren met de Arabische wereld doet een beetje denken aan Ramon LLull, de Catalaanse schrijver-geleerde uit de 14de eeuw. Net als Clenardus droomde die van Arabische missionering in het Arabisch. Clenardus kocht een Korangeleerde en gaf die in Fez de vrijheid. De Arabier schreef zelfs over Clenardus en dat verloren manuscript is via een transcriptie overleverd. Het is zondermeer een lofzang op de man en de geleerde.
In een tijd waar de muzelmannen de aartsvijand waren en (vermeende) ketters allerhande bloedig vervolgd werden moest Cleynaerts zo wel in de problemen komen. Uiteindelijk moest hij het onderspit delven door Islamitische en christelijke fundamentalisten. Overal verloor hij zijn krediet en uiteindelijk eindigde de succesvolle filoloog-priester compleet berooid in Granada. Waar hij overigens wel in het Alhambra begraven ligt. Zijn Latijnse Koranvertaling zag nooit het licht. Zijn droom van een viertalencollege aan de universiteit van Leuven kwam er nooit. Het bleef bij het Collegium Trilingue.[ii]
Dat Tulkens zo nauwkeurig een levensloop en een gedachtengang kan reconstrueren komt door de vele brieven die de humanist Clenardus aan humanisten en clerici in heel Europa schreef. Die brieven werden door hun spitse humor, virtuoos taalgebruik (in het Latijn) en soms explosieve inhoud boeiende lectuur die snel de weg vond naar talloze drukpersen. Wie Google Books een beetje doorzoekt zal tal van 16de eeuwse edities vinden. De mooiste en de meest gegeerde is de door de beroemde botanist Clusius (die van de tulpen) verzamelde brieven uitgegeven bij Plantin in Antwerpen in 1566.[iii] Er bestaat ook een kritische editie in drie volumes met Franse vertaling in België uitgegeven.[iv] Een Nederlandse bestaat ook maar dateert uit de 17de eeuw.[v]
Aan de universiteit van Coimbra is ook een vereniging van liefhebbers en leraren van klassieke talen die de naam Clenardus draagt. Dit is dan weer te danken aan een door Tulkens prachtig beschreven plan om analfabeten Latijn te leren met een nieuwe methode door Clenardus bedacht en in Braga toegepast. Naast de voor zijn tijd innovatieve filologische werken met thesauri, grammatica, oefeningen, paradigma’s… is de belangrijkste reden van Clenardus roem in eigen tijd en tot ver in de 18de eeuw gebaseerd op zijn educatief genie. Voor de hedendaagse lezer zal de tolerantie en zijn utopische droom om moslims en christenen dichter bij elkaar te brengen misschien het meeste aanspreken. Tulkens laat beide aspecten van de figuur Cleynaerts evenwichtig aan bod komen.
Ik heb na het lezen van deze biografie wat zitten lezen in Gallica en ik had dertig jaar geleden op universiteit liever die gelezen en vertaald dan de Colloquia van Erasmus. Een vriend van Clenardus die hem in Spanje meteen al verdacht maakte in de 16de eeuw. Ik heb slechtere biografieën van Erasmus gelezen dan deze literaire biografie van Clenardus. Ik vermoed zelfs dat ze qua feiten soms accurater is dan de Erasmus-biografieën van Huizinga of Halkin.[vi]
Gezien het genre zijn zulke bedenkingen futiel. Het is gewoon een goed verhaal over een historische figuur die zo’n voor die tijd onwaarschijnlijke levenswandel kende. Die bovendien egodocumenten zoals brieven naliet en ook in archieven links een rechts sporen naliet. Een man die als bibliothecaris van Hernando Colón (de zoon van Columbus) naar Sevilla trok en onderweg aan de befaamdste universiteit van het Spaanse rijk bleef hangen (de in 1218 opgerichte Salamanca, en niet de pas in 1496 door kardinaal Cisneros gestichte Universidad Complutense). Kortom een boek dat leest als een jongensboek. De ideale introductie voor wat googlen en lezen over een Brabantse humanist en de eerste moderne pedagoog die al enkele eeuwen zo goed als vergeten werd. Hij kreeg wel een bronzen beeld op de Grote Markt te Diest. Dat is veel te weinig.
Gerencenseerd boek:
Nicolaes Cleynaerts – Christenhond tussen moslims[vii]
Davidsfonds / Zachte kaft – 272 p. / 14 x 21,5 cm
ISBN nummer : 9789059089426
Verschijningsdatum: 15 juni 2018
Bibliografie
Chauvin, Victor Charles, and Alphonse Roersch. 1900. Étude sur la vie et les travaux de Nicolas Clénard. Vol. 60: Hayez.
Clénard, Nicolas. 1940. Correspondance de Nicolas Clénard. Vol. 1: Palais des académies.
Clénard, Nicolas, and Adriaan van Nispen. Reysen: Wt Verscheyde Brieven by Een Versamelt: Caeymacx.
Clenardus, Nicolaus. 1550. Peregrinationum ac de rebus machometicis epistolae elegantissimae. Leuven: Martinus Kotarius.
Clenardus, Nicolaus. 1566. Nic. Clenardi Epistolarum libri duo. Edited by Carolus Clusius. Antwerpen: Plantin.
Haasse, Hella S. 1996. Het woud der verwachting: het leven van Charles van Orléans: Singel.
Haasse, Hella Serafia. 1949. Het woud der verwachting : het leven van Charles van Orléans. Amsterdam: Em. Querido.
Halkin, Léon- E. 1987. Erasme. Paris: Fayard.
Huizinga, Johan. 1925. Erasmus. tweede herziene druk ed. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon N.V.
Nispen, Adriaan van, and Jan Danckaert. 1652. Verscheyde voyagien ofte reysen gedaen door Joris vander Does na Constantinopelen : Adriaen de Vlaming na Hierusalem, den factoor van den Koning van Portugael door verscheyde Landen, Nicolaes Clenard na Turckyen etc. : als mede door ’t Koninckrijck van Siam, Moscovien, ofte Rus-landt, Ys-landt ende Groen-landt. Dordrecht: Vincent Caeymacx.
Tulkens, Joris. 2018. Nicolaes Cleynaerts – Christenhond tussen moslims
. Leuven/Antwerpen: Davidsfonds/Standaard Uitgeverij.
[i] (Haasse 1996, Haasse 1949)
[ii] https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/42159
[iii] (Clenardus 1550, 1566)
[iv] (Clénard 1940, Chauvin and Roersch 1900)
[v] (Clénard and van Nispen , Nispen and Danckaert 1652)
[vi] (Huizinga 1925, Halkin 1987)
[vii] (Tulkens 2018)