“De drukpers is vrij”, maar ze was niet altijd vrij. Net zoals bij alles wat verboden wordt, bleek een verboden boek lucratief. Tevens drukten enkele drukkers ook boeken voor de uitvoer. Die export-productie was niet altijd om de gelijkgestemden in het buitenland van leesvoer te voorzien, maar gewoon het leveren van bestsellers. Niet zelden drukten uitgevers zoals Blaeu boeken die in eigen land verboden waren, maar zeer gesmaakt werden door de regering van de afnemers.

Zo kwam Joan Blaeu meermaals (1642 en 1643) zwaar in aanvaring met de kerkenraad van Amsterdam. De eerste keer omdat hij werk van de socinianen drukte en de andere keren omdat hij veel katholieke boekjes voor de export drukte. Invloedrijke vrienden en familie (P.C. Hooft) wisten Blaeu telkens uit de klauwen van de wet te houden. Dat Blaeu katholieke boekjes uitgaf hoeft niet te verbazen omdat tijdgenoten zijn grootvader bij de inwijkelingen uit de Zuidelijke Nederlanden rekenden en de Blaeu’s naast klanten allicht ook familie in de Spaanse Nederlanden kenden. Blaeu behoorde trouwens tot de gematigde protestanten en kwam openlijk uit voor zijn sympathie voor Arminius. Blaeu gaf trouwens de boeken van zijn vriend Joost van den Vondel uit en die laatste stapte in 1641 over van de remonstranten naar de rooms-katholieken. In 1623 gaf Willem Jansz. Blaeu in het geniep Het lof der zee-vaert van Joost van den Vondel uit. De illegale pamfletten of druksels van Blaeu zijn immers te herkennen aan specifieke beschadigingen. In dit geval een initiaal A met specifieke beschadiging.1

In het rampjaar 1672 kostte Blaeu’s ruimdenkendheid hem zijn functie als schepen in het vroedschap van Amsterdam. De kliek rond de Oranjes voerde een zuivering door en zette een vriendje op het pluche. Blaeu bleek geen aanhanger van de adelijke stadhouders of prinsgezinden.

Van De vera religione geschreven door de sociniaan Johannes Volkelius (voltooid door Johannes Crellius) troffen de protestantse censoren maar liefst 550 exemplaren aan bij Blaeu (op een voorraad van tienduizenden boeken). Naar aloude traditie bij godsdienstfanaten gingen die op 20 februari 1642 in de stadstimmertuin op de brandstapel. De Nederlandse vertaling verscheen in 1649 met nepadres en nepnaam (Sebastiaen Sternatski te Racouw). Alle boeken van Joannes Crellius verschenen plots in Racoviae bij de Typis Sterncianis. De naam kon op steden in Bohemen, Slovakije of Polen duiden. De jaartallen klopten vaak evenmin zodat het excuus ingeroepen kon worden dat het oude boeken waren van voor de tijd dat het verboden werd. Aangezien het hele geschil handelde over een Poolse theoloog klonk Sternatski te Rakau plausibel. Zoals het hoort bij een controverse drukte de uitgever in het boek nog eens het hele verhaal over de boekverbranding af om de verkoop te stimuleren. Verdedinge van de vryheyt der religie van Crellius moet toch een Nederlandstalig publiek gekend hebben. M. Mersenne schreef aan Constantijn Huygens op 17 maart 1648 namelijk:

“En als u een exemplaar kunt krijgen van een boek waarvan men zegt dat het gedrukt wordt in Amsterdam tegen onze Petavius over wat hij geschreven heeft van de heilige Drieëenheid tegen Crellius, doe het me toekomen, want daar ik er niet aan twijfel of u hebt verscheidene vrienden in die stad die Blaeu kennen, de boekhandelaar, die alles zal weten wat daar gebeurt, zal het voor u gemakkelijk zijn door hun bemiddeling exemplaren ervan te krijgen.“

Hierboven staat een legale druk van Constantijn Huygens door Adriaen Vlacq met de bekende sfeer, meteen dacht ondergetekende daarom aan een roofdruk met nepadres, maar Onno van Asten verzekerde dat Adriaen Vlacq wel degelijk een uitgever van Huygens is, straffer nog de Vlacq-krater op de maan is naar hem vernoemd. De universiteitsbibliotheek van Gent beschikt over een quasi identieke editie uitgegeven bij Bonaventura en Abraham Elsevier (Elzevier) te Leiden. Een andere interessante uitgave van ditmaal Christiaan Huygens door Vlacq kan je lezen op de site van de bibliotheek van het Smithsonian. Ook niet te versmaden is de biografie van Tycho Brahe door Pierre Gassendi uitgegeven door Vlacq (en dit boek bestaat met en zonder sfeer).

Wie het boek Verdedinge van de vryheyt der religie voor me heeft (ik weet dat er een paar van circuleren; o.a. uit de nalatenschap van Klaas Schilder) mag me altijd contacteren. De afgelopen jaren zag ik trouwens ook een paar illegale drukken van Crellius op eBay. Idem voor de boeken van Huygens en Gassendi bij Vlacq uitgegeven.

Voetnoten:

Rogge, H.C., Bibliotheek der Contra-Remonstrantsche en Gereformeerde Geschriften, Amsterdam, J.H. Scheltema, 1865