Op een veiling in Rome bij Casa d’Aste Babuino kwam vandaag een zeer groot schilderij langs dat heel interessant is. De gelukkige koper moest maar 1000 euro betalen (te vermeerderen met kosten uiteraard).

Het gaat om een olieverf op doek van 183 x 143 cm. Een fors werk dus. En zoals u al kon raden geschilderd door een Vlaamse schilder van de Antwerpse school.

De voorstelling is niet ‘^{_{TRE GIOVANI EBREI NELLA FORNACE ARDENTE}}‘ of ‘drie joodse jongeren in een brandende oven’. Het gaat hier duidelijk om een voorstelling van de ‘afgoderij van Salomon’.

Misschien helpt het om even een beschrijving (ekfrasis) te geven. Centraal is een oude koning te zien met zijn kroon, rode mantel met hermelijnen kraag en scepter. Koning Salomon praat met een priester. Naast de koning staat een vrouw met een zwaard. Achter hen een gevolg waaronder één piekenier.

Linksonder op het voorplan staan een hellebaardier en een piekenier. Achter hen staat een wijze man met baard in donkere kledij die de kijkers naar het doek aankijkt. Burgers zijn samengeschoold en volgen de koning. Achter hen een zuil met daarop een gouden beeld van een naakte jonge koning met kroon en scepter.

Linksboven op het achterplan zien we een stad plus mannen en vrouwen die door een tuin lopen. Midden bovenaan op het achterplan zien we gewapende ruiterij voor de stadsmuren. Rechtsboven op het achterplan zien we een burcht die enkele kenmerken gemeen heeft met het Steen in Antwerpen. Voor de burchttoren staat een eenzame vrouw.

Op het middenplan zien we rechts een hevige discussie tussen soldaten en een edelman. Naast die edelman staat weer een piekenier die een man gadeslaat die brandhout aanvoert. Vluchtende soldaten komen die man tegemoet. Die vluchtende soldaten rennen weg van een oven. In die brandende oven zien we drie biddende en zingende martelaren met een engel achter zich. Links van die oven gooien twee soldeniers takkenbossen op het vuur van de oven. Verder naar links draagt één rijkelijk geklede man takkenbossen aan. Hij wuift met zijn rechterarm.

Centraal op het voorplan zien we een hond in profiel. Een groepje mensen bestaat uit een vrouw en twee mannen in Vlaamse klederdracht die praten met een prelaat en twee mannen in Turkse klederdracht. Rechts van hen staan landsknechten.

Het gaat hier om een allegorie met Bijbelse inspiratie. Het onderwerp komt uit het boek Koningen:

In de moderne protestantse versie klinkt dat zo:

Salomo bouwde de Tempel van Salomo in Jeruzalem en hij was een zeer wijs, rijk en machtig koning, maar nadat hij zich met afgoderij afwendde van de God JHWH eindigde zijn regering in conflicten, die direct na zijn dood leidden tot een scheuring van zijn rijk (1 Koningen 11-12).

Dat deel van de Bijbel gaat over de burgeroorlogen en scheuring van het Koninkrijk Israel na de regering van koning Salomon. Salomon voerde het polytheïsme terug in door zijn vrouwen. Althans zo gaat het Bijbelse verhaal.

Wie dacht dat dit een religieus schilderij of historiestuk is vergist zich. Het is een politiek schilderij en allicht daarom ook anoniem. De boodschap is dat de koning door afgoderij voor burgeroorlog zorgt. Maar de afgod is geen gouden kalf maar een jonge naakte koning. Wil de koning zichzelf laten aanbidden of verwijst de auteur naar de zoon van de oude koning?

En dan is er het vraagstuk van de oven. Zijn de drie martelaren in de brandende oven mensenoffers aan die afgod? Of zijn ze ‘ware gelovigen‘ die branden op een brandstapel met een engel als gezelschap?

Waarom draagt de koningin of de dame die de oude koning begeleid een zwaard? Welke vrouw draagt normaal een zwaard op schilderijen uit de zestiende eeuw? Vrouwe Justitia, maar ze heeft geen weegschaal bij (het blinddoek kwam er pas later bij). Ze heeft trouwens het zwaard niet in de rechterhand, maar het zit in de schede. Toeval?

Ter vergelijking een triomfwagen uitgegeven door Servatius Raeven in de zeventiende eeuw. Raeven kocht een aantal drukplaten uit de nalatenschap van Peeter Baltens en gaf die opnieuw uit. Wijsheid samen met Justitia en een koning op een triomfwagen. De triomfwagen lijkt op die van Baltens uit 1577 (Die Cracht des Peys). Maar oorspronkelijk gaf Philips Galle deze prent uit in 1583 als ‘Taak van de adel’ in een reeks van drie triomfwagens met als onderwerp de taken van de drie standen. Een politiek programma dus over de Staten. Het ontwerp is van Maerten De Vos.

Gek genoeg zijn er buiten die twee prenten geen voorbeelden te vinden van de derde en de vierde prent uit de reeks. Trivm Hvmani generis ordinvm sive statvvm is blijkbaar een reeks met slechts prenten van twee van de drie standen vertegenwoordigd in het bestuur van het land. Maar dat is een onderwerp voor een ander stukje.

Het schilderij van de Romeinse veiling is trouwens zeer knap geschilderd en ik heb zo’n vermoeden welke schilders misschien de anonieme auteurs zouden kunnen zijn. Tenminste als je naar de billen van de staande mannen kijkt. De nevenfiguren in de midden en achterplannen zijn trouwens zeer virtuoos geschilderd zowel qua pose als qua motoriek.

Het is opvallend dat het toch wel grote werk een olieverf op doek is en niet op paneel. Nu lenen doeken zich beter voor grotere werken dan panelen. Ze transporteren ook eenvoudiger. Maar veel kan je daar niet uit afleiden.

Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat sommige personen gebaseerd zijn op echte personen.

Vergelijkbare composities zijn er niet echt. Op één na. Een prent uit 1606 naar Nicolaes De Bruyn. Een uit Antwerpen afkomstige graveur. De prent werd uitgeven door Nicolaes Visscher. De Bruyn nam een deel van de compositie over van een verticale prent met ook als onderwerp de afgoderij van Salomon door Maerten Van Heemskerck.

De verschillen met het schilderij zijn opmerkelijk. Geen oven of offers. Geen soldatesque enzovoort. Maar ook opvallende gelijkenissen. Zoals het afgodsbeeld of Jeruzalem bestaand uit Vlaamse gebouwen op de achtergrond.

De in 1571 in Antwerpen geboren Nicolaes De Bruyn was nog relatief jong toen deze prent verscheen in Amsterdam (in 1606). Een mooi voorbeeld van zijn kunnen als ontwerper en graveur is een prent die hij in 1604 nog in Antwerpen vervaardigde. Een Ecce Homo in ware Antwerpse stijl zoals we die van Gillis Mostaert, Pieter Bruegel en Peeter Baltens kennen.

Nu vermoed ik toch dat het schilderij eerder uit de jaren 1580 dan uit begin zeventiende eeuw dateert. De duidelijk politieke boodschap en de schilderstijl wekken dat vermoeden.

Nu wil het toeval dat in Brussel één van de grootse namen uit zijn tijd, een hofschilder van Farnese nota bene eveneens Salomon schilderde in allegorische Bijbelse taferelen. Scribani prees hem als één van de grootsten, maar Joos Van Winghe of Judocus Winghius is tegenwoordig compleet vergeten. Een jezuïet die een kunstschilder prees die in 1578 naar Duitsland emigreerde. Brabants chauvinisme of onbevooroordeelde kunstliefhebberij? Hieronder is het schilderij Salomon en zijn vrouwen te zien. Datering ergens rond 1580.

Daarvan gaf Raphael Sadeler in München een prent uit in 1589. Rafael en Jan Sadeler waren Antwerpen ontvlucht na 1585.

Laten we nog eens terugkomen op de ideologische boodschap van het schilderij. De keuze om een koning, die van het rechte pad af raakte, te schilderen lijkt een statement waar niet naast gekeken kan worden. Maar in tegenstelling tot de koning van Sheba of de veelwijverij zijn de afgoderij en de gevolgen daarvan in de Bijbel een indicatie dat hier het beleid van de vorst wordt aangeklaagd.

De vorstelijke rechtvaardigheid, de godsdienstvrede en het verzaken aan de gehoorzaamheid van de vorst als die het contract schond en het volk dus recht gaf hem te ontslaan waren punten van hevige politieke discussie in de Nederlanden tussen 1566 en 1585. Na de Val van Antwerpen in 1585 en zeker na 1586 toen Farnese de rust hersteld had, speelde die discussie veel minder. Deze afgoderij van Salomon gaat over het lot van de Nederlanden én bijna zeker over Philips II. Een goede reden om het schilderij niet te signeren.

Maar wie hing dat nu aan zijn muur? Fanatieke katholieken, fanatieke calvinisten of gematigden die de godsdienstvrijheid (vrijheid van conscientie) nastreefden? Kunnen we dat uit dit doek afleiden? De martelaars in de oven laten weinig argumenten toe om een fanatiek katholiek publiek in te beelden. De vraag is dus of dit voor ruimdenkende katholieken of protestanten is of voor onverdraagzame calvinisten.

De gretigheid waarmee sommigen takkenbossen op de brandstapel gooien zou kunnen suggereren dat de liefhebber of opdrachtgever een calvinist was, maar ik denk het niet. Ondanks het oudtestamentisch onderwerp. Nergens in het schilderij zijn antipaapse elementen te vinden. En al zeker geen anti-Spaanse. De Turkse klederdracht is gewoon hoe ze toen Joodse klederdracht voorstelden. Dat zie je in andere schilderijen en prenten.

Valt het niet op hoe het grootste deel van de mensen op het schilderij gelaten is? Hoe ze niet deelnemen aan de verbranding, de vechtpartijen enzovoort. Die mensen zijn de stille meerderheid die kiest voor accommodatie of volgzaamheid. Zelfs onder een slechte koning die compleet van het pad af is.

Volgens mij is dit een discussion piece zoals ze zeggen. Eigenlijk zijn natuurlijk alle allegorieën discussion pieces. Het past binnen de cultuur van de Rederijkers. Iets om bij een glas over te discuteren. Te klagen over de onverdraagzaamheid. Het verlies van de wijsheid van de koning door slechte adviseurs. Want Salomon is in de schilderkunst ook vaak de personificatie van de wijsheid . Bij de voorstelling over het Salomonsoordeel zelfs voorbeeld van rechtvaardigheid (daar hebben we Justitia weer).

Als het zo paste binnen een politieke context waarom zijn er dan niet meer schilderijen van dit onderwerp? (In de zeventiende eeuw enkele waaronder één van Salomon Koninck in het Rijksmuseum, maar dat zijn spektakelstukken). Misschien omdat het politiek probleem was verdwenen in 1607 bij de erkenning van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621)?