Waarom nemen dokters, generaals, ambtenaren en anderen consistent foute beslissingen die anderen enorme schade berokkenen? Het is de vraag op de achterflap van dit boek uit 1992. Een boek geschreven door een voormalig journalist en psychologieprofessor die columns schreef in gezaghebbende Engelstalige kranten en bladen.

‘Irrationality. The Enemy Within’ door Stuart Sutherland was voor mij een luchthavenboek dat ik kocht als jong journalist met een interesse in psychologie. Het feit dat zowel Oliver Sacks als Richard Dawkins het op de kaft aanprezen trok me over de streep. Ik noteerde netjes in potlood achteraan dat het me 435 Belgische frank had gekost.

Het is sindsdien een pocketboek dat ik al eens uit de boekenkast neem om te bekomen van een hoogoplopende discussie. De mens is een rationeel wezen. Althans dat houden we ons graag voor. Dit boek ondermijnt die gedachte en wijst op onze zogenaamde “confirmation biases”. Onze vooroordelen waardoor we bevestigd zien wat we hopen bevestigd te zien. Of datgene bevestigt wat we verwachten. Zoals Sir Francis Bacon al schreef proberen we resultaten die niet aan onze verwachting beantwoorden toch daarin te wringen. Desnoods door ze te vervormen. Een kwaal die vooral in de journalistiek, maar ook in de geschiedeniswetenschap welig tiert.

In ons dagelijks leven gedragen we ons allesbehalve rationeel. De belangrijkste voorbeelden zijn uiteraard de eigenschappen die we toekennen aan mooie mensen. Waarom denken we dat aantrekkelijke mensen tevens intelligent zijn? Het halo-effect. Of het ontzag dat we hebben voor lange mannen en hoe we hen meer gezag toedichten. Irrationaliteit is routine. Een gevaarlijke routine.

Het leuke aan de hoofdstukken is dat Sutherland telkens besluit met een “MORAL”. Een aantal puntjes met “wat hebben we vandaag geleerd?”.

Sutherland stelt dat irrationaliteit het resultaat is van het negeren van kennis. We baseren ons daarbij op eeuwenoude ideeën. Namelijk het “rationele dier” van Aristoteles of zelfs Descartes met zijn “je pense donc je suis”.

We beoordelen mensen in een fractie van een seconde. Puur en alleen op uiterlijk. Dat valt voorspelbaar genoeg dikwijls tegen en toch blijven we dat doen. Als dat niet irrationeel is?

In een notendop komt het erop neer dat we onze kennis opzijschuiven bij ons oordeel. Rationeel denken baseert zich op kennis. Rationele conclusies volgens Sutherland daarentegen zijn vaak fout. Op zich geen drama. Tot de ontdekking van zwarte zwanen in Australië was het perfect rationeel te concluderen dat alle zwanen wit waren (p.5).

Bij het doorbladeren van dit oude boekje vielen mijn vele onderstrepingen in potlood op. Bijvoorbeeld “Is rationality really necessary – or even desirable?”. Of wat dacht u van “the more complex the decisions to be taken, the more irrational they are” en “One must distinguish between rationality and morality”.

Sutherland overloopt zeer erudiet en deskundig allerlei valkuilen die optreden en leiden tot irrationeel gedrag. Belangrijk om mee te nemen is dat het nemen van een irrationele beslissing inhoudt dat een doelbewuste actie ondernomen wordt. Irrationale beslissingen vergen een mentale inspanning. Dat geldt overigens zowel voor individu’s als voor organisaties.

Daarbij spelen vormen van zelfbedrog. Meestal bewieroken we onze keuze en schatten we de optie die we niet kozen voortaan ook lager of slechter in. Sutherland toont dit aan met bakvissen die long players (de voorloper van de cd of de playlist) moesten waarderen en vervolgens één van de twee uitkiezen. Nadien waardeerden ze de liedjes op de gekozen lp hoger dan die van de niet gekozen lp.

Bij organisaties is het zo nodig nog erger. De structuur bevordert vaak zelfzuchtig gedrag dat in het voordeel van individu’s is ten koste van het geheel. Die structuren conflicteren dus met het doel van de organisatie.

Sutherland laat gehoorzaamheid, conformisme, in-groups versus out-groups, organisational folly, misplaatste consistentie, het halo-effect enzovoort de revue passeren.

Conformisme is één van de interessantste voorbeelden die hij geeft omdat het zoveel verklaart wat tegenwoordig gebeurt rond klimaathysterie. Het zich conformeren aan sociale normen is vaak het meest rationele wat iemand kan doen. Bijvoorbeeld rechts rijden om auto-ongevallen te voorkomen. Het is ook een manier om irrationeel gedrag te tonen. Het experiment van de psycholoog Solomon Asch toonde immers aan dat deelnemers aan het onderzoek irrationele keuzes maken. De testpersonen kregen twee fiches met op de ene fiche een lijn en op de tweede fiche dezelfde lijn en twee andere lijnen (een langere en een kortere). Ze moesten de even lange lijn aanduiden. Een handlanger van de psycholoog gaf een fout antwoord en de meeste deelnemers (die in een cirkel zaten) gaven vervolgens ook het foute antwoord.

Om dezelfde “reden” houden mensen zich aan openbaar gemaakte beslissingen zelfs als ze irrationeel zijn. Mensen houden gemakkelijker vast aan een foute beslissing die ze in het openbaar maakten dan foute beslissingen die ze privé maakten. Irrationeel scharrelen om geen gezichtsverlies te leiden, in plaats van toe te geven dat ze van gedacht zijn veranderd.

Sutherland spreekt zelfs van het boomerang-effect. Dat houdt in dat wanneer een uitgesproken mening (in letterlijke en figuurlijke betekenis) aangevallen wordt, ze juist sterker wordt. De mensen zetten hun hakken in het zand als het ware. Iedereen herinnert zich in de privésfeer dergelijke voorvallen, maar het gebeurt even goed bij bedrijven, overheden en politici.

Een ander interessant onderwerp dat Sutherland aanhaalt is het geven van beloningen. De meeste beloningen helpen niet. “People fail to realise that all that matters is their future gains and losses. The past is the past and is irrelevant.”

Zo spit hij uit wat het verschil is tussen correlaties en oorzaak-gevolg relaties. Een klassieker. Sutherland merkt op dat kennis van statistieken rationaliteit bevordert. Wat tevens helpt bij beslissingen nemen is de pro’s en de contra’s uitschrijven alvorens beslissingen te nemen.

Een zeer lezenswaardige passage is Sutherlands behandeling van de emotionele en andere elementen in de hoofdzakelijke irrationale discussie rond kernenergie. Sutherland wijst onder andere op de grote irrationaliteit bij tegenstanders van kernenergie. “The only valid argument against nuclear energy is that its production may contain more unknown risks than does that of fossil fuels”.

Hoewel de auteur al in 1998 overleden is, blijft het een interessant boekje.

Sutherland, Stuart (1992). Irrationality. The Enemy Within, London, Penguin

ISBN: 0140167269

Pagina’s: 358