In oktober 2020 werd een schilderij in abominabele staat geveild in Frankrijk. De veilingmeester was onder de indruk van de kwaliteit van het schilderwerk, maar gaf aanvankelijk geen schatting. Na enkele dagen zette hij er 8000 tot 10.000 euro op. Hij tipte ook een Franse liefhebber die het uiteindelijk kocht voor een bescheidener bedrag op de veiling. Die nieuwe eigenaar laat het schilderij restaureren.

Vlaamse musea of overheid waren niet geïnteresseerd toen ik het signaleerde. Voornamelijk omwille van de staat. Een conservator verwees zelfs naar een foute mogelijke auteur (Hendrik van Cleve) en zag de hand van de schilders die ik als mogelijke auteurs gaf niet. Hij wees die zelfs van de hand. Vooral zijn verwijzing naar Hendrik van Cleve verbaasde me daarom want ‘Hendrick Van Cleve III’ dat is al decennia de typische toeschrijving voor een Toren van Babel door ‘veilingexperten’.

Slordig of gewoon Google? Temeer omdat het RKD al lang alle toeschrijvingen van Torens van Babel aan Hendrik van Cleve schrapte. Ze hielden er maar twee over en die zijn helemaal anders in alle opzichten. Die zijn ook consistenter met de tekeningen en prenten van Hendrik van Cleve met daarop bijvoorbeeld beroemde gebouwen en Romeinse ruïnes. Over de Torens van Babel van Hendrik van Cleve verscheen zelfs een goed wetenschappelijk artikel dat komaf maakte met al die foute toeschrijvingen.

Eén van de mogelijke auteurs die ik noemde was Peeter Baltens. Van Peeter Baltens kennen we twee schilderijen met een Toren van Babel. ‘Whereabouts unknown’ met bijna identieke opbouw en quasi identieke hofhouding links onderaan. Eén werd in Zwitserland enkele jaren geleden geveild na een grondige restauratie. Dat is veel. Tenminste op een bekend oeuvre van dertien panelen door Baltens. Het formaat van dit werk correspondeert ook met andere panelen.

De kritiek van de conservator was wel terecht: ‘Ten gronde zou een museum dit stuk echter nooit aankopen, want het is volkomen mismeesterd tot een werk met structurele gebreken door een volkomen ondeskundige restauratie zoals de foto van de achterzijde laat zien : klampen om de planken samen te houden in een andere houtsoort dan de eikenhouten drager en met de doodzonde dat deze klampen zo zijn aangebracht dat hun nervatuur haaks staat op die van het originele paneel, terwijl eik in de lengterichting van de nervatuur veel meer inzet en krimpt dan dwars er op: zo moét het schilderij wel verder kapot gaan met de koepelvormige opstuwingen van de verflaag die we op de voorzijde al ten overvloede zien tot gevolg: en die als pure bewarende maatregel onmiddellijk één voor één moeten gefixeerd worden door een deskundige restaurator en de achterzijde volkomen dient gecorrigeerd. En dat voor er kostprijs die de totale kostprijs pas substantieel groot zal maken.’

‘Maar als conservator bloedt op de eerste plaats mijn hart door de prijs in grote schade die door blatante ondeskundigheid moet worden betaald. Goethe wist het reeds : »Wir müssen uns für die Torheit fürchten ! « : Wees vooral op uw hoede voor de domheid !’

Dat neemt niet weg dat een vakkundig gerestaureerd schilderij uit de zestiende eeuw van een Toren van Babel minstens honderdduizenden euros kost in de kunsthandel.

Misschien moet ik hier even wat uitleg geven over de mogelijke toewijzing volgens mij. Die gaat dan vooral om twee zaken. De schilderstijl en de compositie. Laten we beginnen bij de compositie. Wat daarbij opvalt is de groep rond Nebubaknezar II (Nabucodonosor).

Diezelfde groep zien we op meerdere schilderijen, maar op een Toren van Babel die volgens mij mogelijk terecht is toegeschreven aan Peeter Baltens staat die op dezelfde plaats in quasi identieke pose. Met dwerg. Laat die dwerg nu op geen enkel ander schilderij van de Toren van Babel voorkomen in het gevolg van Nebukadnezar.

Maar er zijn ook tegenindicaties en die zijn stilistisch. Niet alleen lijkt de schildering van die andere Toren van Babel wel ietsje fijner. En vooral het aantal nevenfiguren elders op het schilderij veel talrijker. Toch zijn die figuren ook daar niet van de kwaliteit die we kennen van topwerken van Baltens zoals het Sint-Maartensfeest, de Cluijte van Plaijerwater, de Sint-Joriskermis, Christus op de calvarieweg…

We hebben het natuurlijk over een lange actieve periode als schilder. Al weten we dat Baltens ook met andere zaken bezig was en zich bovendien steeds meer ging richten op het uitgeven van prenten.

Het probleem is met andere woorden het vergelijkingsmateriaal. Van de dertien schilderijen met zekere toeschrijving is er maar één gesigneerd en geen enkel gedateerd.

Dit maakt elke toeschrijving natuurlijk zeer twijfelachtig. Al zijn er kenmerken in de gezichten die steeds terugkomen. Vooral de monden en neuzen bij Baltens, zoals bijvoorbeeld bij Gillis Mostaert de rug en het achterste van figuren herkenbaar zijn. Bij andere schilders vallen de oren dan weer op.

Als daar veel verschillen te zien zijn roept dat vragen op. Omdat Baltens geen leerlingen had (op één Duitser/Zwitser na dan) is een atelierwerk dan weer hoogst onwaarschijnlijk.

Daarbij komt dat we weten dat in de kringen rond Baltens duchtig samengewerkt werd. Zo schilderde Mostaert (Baltens was peter van één van diens kinderen) de figuren op schilderijen van anderen zoals Vredeman de Vries.

Wel had Baltens verschillende zonen die kunstschilder of graveur werden. Over hun oeuvre qua schilderkunst is quasi niks geweten. Veel hangt dan af van de leeftijd op het moment van het schilderen van een paneel.

Samengevat: niets valt me zekerheid te zeggen. Het gaat hier dus om een compositie die binnen een Antwerpse traditie staat, maar die duidelijk naar één variant door één schilder wijst.

Niettemin valt ondanks de opvallende schade één ding op. Dit was ooit een schilderij van uitzonderlijke kwaliteit. De figuren zijn eigenlijk in verhouding minder goed dan het landschap. Dat Babylon aan de zee blijkt te liggen is misschien bizar, maar dat zeezicht dat aan de baai van Napels doet denken is bijzonder fraai. De compositie is bijzonder sterk.