Bespreking van: Hans Achterhuis, Nieuw licht op het utopische denken. Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam, 2016. Deze recensie verscheen in februari 2016 in Civis Mundi.
Na vergissing een nieuwe verklaring
De 500ste verjaardag van de publicatie van Utopia door Thomas More kreeg binnen de culturele sector best wel veel aandacht. Zo zette het museum M te Leuven een tentoonstelling op en verschenen enkele gedenkboeken. Helaas bleef het meestal bij platgetreden paden. Utopia zelf werd niet herlezen.[1] Het boekje dat Hans Achterhuis publiceerde vormt hierop een welkome uitzondering. Vooral omdat het getuigt van een zeldzame eigenschap van waarlijk intelligente mensen: de auteur veranderde van gedachten.
In tijden waar sommige fellow travellers keihard blijven beweren dat de nalatenschap van Fidel Castro uitsluitend positief is en tegen beter weten in vooral alle argumenten draaien totdat ze aan het gekozen perspectief voldoen , geeft Achterhuis gewoon toe dat hij zich vergiste (andere niet communistische centraal-Amerikaanse landen kenden dezelfde evolutie qua gezondheidszorg, scholing en welvaart) . Uiteraard predikt hij nu met volle overtuiging een nieuwe verklaring en hij doet dat met verve.
Utopische of dystopische boeken hebben een bepaalde aantrekkingskracht (op vooral jonge lezers). Eén van de grote kwaliteiten ervan is de maatschappelijke satire of de snoeiharde kritiek. Ondergetekende las altijd met veel genoegen boeken zoals La peste van Albert Camus, les Lettres persanes van Montesquieu, Brave New World van Aldous Huxley of 1984 van George Orwell.[2] Maar ook Robinson Crusoe en Gulliver’s Travels zijn uitermate beklijvende boeken omwille van de spiegel die ze voorhouden.
Achterhuis vertrekt van een grondige herlezing van Utopia en stelt vast dat wij dit boek te veel lezen met onze kennis achteraf. Gemakshalve lezen we niet meer wat er staat, maar wat past in het ons aangeleerde verklaringsmodel van Utopia als eerste utopie. Conventional wisdom als maatstaf voor het genie van Thomas More. Wie de biografie en de persoonlijkheid van More nader bekijkt kan echter enkel vaststellen dat deze lezing vol anachronismen en contradicties blijkt te zitten.
Mooie analyse van het genre
De verbazing en de daaropvolgende reflectie van Achterhuis op deze misverstanden zijn degelijk beschreven en uitgewerkt. En passant neemt Achterhuis een reeks andere utopieën en dystopieën onder de loep: bijvoorbeeld het Nieuwe Atlantis van Francis Bacon en Atlas Shrugged van Ayn Rand. Hij geeft bij herhaling een mooie analyse van het genre en bespreekt de evolutie van het genre geval per geval. Hoewel zijn betoog enige vertrouwdheid met de aangehaalde boeken vereist (de zo verguisde eruditie), houdt hij het leesbaar en zelfs vermakelijk. Wat dus begon als een oefening ter ere van een verjaardag draaide uit op nieuwe inzichten en een betere contextualisering van een klassieker die bijna niemand zelf las. De historische context waarin het boek tot stand kwam en de mate waarin het andere boeken in dat nieuwe genre beïnvloedde, komt er des te overtuigender uit. De ondertitel Een nieuw licht op het utopisch denken is deze keer inderdaad een nieuw licht.
Bibliografie
Achterhuis, Hans. 2016. De koning van Utopia – Nieuw licht op het utopisch denken. Rotterdam: Lemniscaat.
More, Thomas Sir Saint, Edward Arber, and Ralph b Robinson. 1869. Utopia : originally printed in Latin, 1516: London : Murray.
[1] Via Google Books helemaal te lezen (More, Arber, and Robinson 1869)
[2] allemaal in bijzonder goede zakformaatuitgaven beschikbaar.