Bespreking van: Karel Soudijn, Ethische codes voor psychologen. Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam, 2015.
De bekende psycholoog Karel Soudijn schreef in zijn slotbeschouwing van de derde editie van Ethische Codes voor psychologen: ‘Onze samenleving lijkt in een fase te zitten van steeds verder doorgevoerde regelgeving. Beroepscodes voor psychologen weerspiegelen die trend, hoewel […] zagen dat de tuchtregels voor BIG-geregistreerde psychologen slechts uit enkele woorden bestaan.’ Een terechte opmerking en vooral één reden te meer om voorzichtig met ethische aspecten om te gaan. De juridisering houdt immers het gevaar in dat alles wat niet verboden is toelaatbaar lijkt.
Wanneer Soudijn over beroepsethiek bij (of voor) psychologen praat luisteren zijn collega’s (meestal). De eminence grise van de beroepsethiek doceert nog steeds in Tilburg en de derde editie van zijn bekende boek bevat zoals de voorgaande edities een bonte mengeling van casuïstiek en verklaring van de ethische codes. Codes in meervoud, want Soudijn behandelt en confronteert de NIP-code in Nederland met die uit België, Duitsland en andere landen. [1]
Het boek beoogt een heel ander doel dan voortreffelijke boeken over ethiek door Mortier, Raes, Van Tongeren, Becker of Van Bortel.[2] Soudijn is geen filosoof, maar een psycholoog. Het neemt niet weg dat hij John Rawls toch even vermeld.[3] Soudijn klets niet uit zijn nek.
‘Zelf vind ik de NIP-code lastig in gebruik, omdat de basisprincipes je zo gemakkelijk in slaap sussen. Verantwoordelijkheid, integriteit, respect en deskundigheid: daar kan niemand tegen zijn?’ schrijft Soudijn en legt daarmee de vinger op de wonde van de ethiek. Iedereen denkt dat ethisch handelen vanzelfsprekend is. Op school leerde iedereen wel o tempora o mores, maar niemand zal zichzelf amoreel of erger immoreel beschouwen. Helaas zijn de basisprincipes inderdaad levensgevaarlijk banaal. Onethisch gedrag en in het bijzonder onethisch gedrag door psychologen of andere hulpverleners vergt vaak een zeer grondige analyse om in te zien waarom het onethisch is. Een klein voorbeeld kan veel verklaren. Een psychologe van de dienst voor begeleiding van studenten met een beperking krijgt de vraag van een professor ambtelijk recht die voor de institutionele ombudsman van de universiteit moet bepalen of de weigering om een examen te verplaatsen een schending van de grondrechten van een student is zoals bepaald in de Vlaamse onderwijscodex. De psychologe geeft haar mening. De juriste van de universiteit gebruikt die in haar betoog. Ethisch of onethisch? Onethisch omdat de psychologe geen informed consent heeft van de student in kwestie en vooral omdat haar deskundigheid gebruikt wordt zonder dat ze de student onderzocht in een professionele relatie. Ze behandelde enkel diens dossier betreft registratie als student met een functiebeperking. Het aantal overtreden regels in dit kleine voorbeeld is hallucinant. 1) codes qua deskundigheid, 2) codes qua respect, 3) codes qua integriteit en 4) codes qua verantwoordelijkheid. Het is een basisprincipe dat geen psychologische diagnoses of analyses gemaakt worden zonder de informed consent van de cliënt. De psycholoog mag zijn deskundigheid niet buiten een specifieke context gebruiken als argument of om geloofwaardigheid te claimen. De psycholoog velt geen oordelen over personen die niet door hem onderzocht of behandeld zijn. De psycholoog brengt geen gegevens naar buiten over de cliënt enzovoort. Dat dit soort missers door een Vlaamse universiteit gemaakt worden bewijst hoezeer de beroepsethiek veronachtzaamd wordt en hoe zeldzaam zelfreflectie over ethiek blijft. Cynici zullen antwoorden dat het nogal wiedes was omdat het een juriste was die de uitschuiver in gang zette. Iedereen weet dat advocaten vaak schermen met deontologie maar dat deze beroepsgroep nu niet bepaald uitblinkt qua consequent ethisch gedrag.
Methodisch analyseren, verklaren en duiden
Soudijn pakt in zijn boek de zaken zeer methodisch aan. In het eerste deel van het boek geeft Soudijn een overzicht van de soorten regels en in het tweede deel gaat hij vervolgens aan de slag met gevalstudies. Hoe pernicieus bepaalde op het eerst zicht onschuldige voorvallen of handelingen zijn, komt ten volle aan het licht naarmate Soudijn echte klachten analyseert en er ook de beslissingen bij geeft. Het lezen was bijna een guilty pleasure. Let op dit zijn officiële klachten en dus maar het topje van de ijsberg. Soms is een klacht onontvankelijk omwille van de letter van de regeltjes, maar wijst Soudijn terecht op het grensoverschrijdend gedrag. Ook het verweer is soms ontluisterend zoals bijvoorbeeld een psycholoog die een klacht aan zijn broek kreeg om na de behandeling met een fles wijn op bezoek te gaan bij een vrouwelijk cliënte. Hij deed dat immers altijd.
In de boeksectie Grondslagen en regels duidt Soudijn de ethiek en vooral de codificatie, zodat in de volgende secties de codes per onderwerp besproken kunnen worden. Dit is één van de sterktes van het boek omdat artikels van een beroepscode niet noodzakelijk per onderwerp of thema gerangschikt zijn. In de NIP-code en de meeste Europese codes is dit het geval omwille van afspraken op Europees niveau (EFPA), maar het laat Soudijn toe om kruisverbanden te leggen. Hij behandelt verantwoordelijkheid, integriteit, respect en deskundigheid in die volgorde allicht omwille van de volgorde van de NIP-artikels. De Belgische volgorde daarentegen is respect, verantwoordelijkheid, competentie en integriteit. Toch zou een volgorde deskundigheid, integriteit, verantwoordelijkheid en respect misschien logischer zijn. Alvorens te besluiten neemt Soudijn ook de tijd om ethiek bij beoefening van wetenschap te behandelen. De mediatieke voorbeelden zijn vermakelijk, maar hier ontbreekt toch een filosofie of een visie. Hoe zou die ethiek volgens Soudijn in elkaar dienen te zitten? Dat wordt uitkijken naar zijn volgend boek.
Lode Goukens
Becker, Marcel, Bas Van Stokkom, and Paul Van Tongeren. 2007. Lexicon van de ethiek. Assen: Van Gorcum.
Mortier, Freddy, and Koen Raes. 1997. Een kwestie van behoren : stromingen in de hedendaagse ethiek. Ongewijzigde herdruk 1997 ed. Gent: Mys en Breesch.
Rawls, John, and Erin Kelly. 2001. Justice as fairness : a restatement. Cambridge (Mass.): Harvard university press.
Soudijn, Karel. 2015. Ethische codes voor psychologen. derde editie ed. Amsterdam: Nieuwezijds.
van Bortel, Paulus. 2004. Het geweld van laatste woorden
Filosofie van de gezondheidsethiek. Amsterdam: SUN.
Van Tongeren, Paul. 2008. Deugdelijk leven : een inleiding in de deugdethiek. Amsterdam: SUN.
[1] Nederlands Instituut van Psychologen
[2] (Becker, Van Stokkom, and Van Tongeren 2007, Van Tongeren 2008, Mortier and Raes 1997, van Bortel 2004) Waarvan Becker op deze site besproken werd en Van Tongeren in een andere bespreking aan bod kwam.
[3] het spiegelbeeld van Rawls. Zeer lezenswaard is diens (Rawls and Kelly 2001)