Onlangs verscheen er een interessant Vlaams schilderij op de veiling. Het is een prachtig architecturaal paneel in de stijl van Hans Vredeman de Vries. Duidelijk eind zestiende eeuw. Met eigenlijk een tafereeltje dat een theologisch of politiek dispuut toont. De Renaissance-architectuur is het zichtbare. De architectuur levert de scenografie bij een ideologische twist.

De verwijzing naar het onderwerp staat zelfs in fijne witte lettertjes op een trede naar de colonnade. ‘Act 17 vs 56‘. Dat verwijst naar de Actus apostolorum of Acta apostolorum. De Handelingen der Apostelen.

Nadat er eerder in Jeruzalem een geschil was ontstaan onder de christelijke leiders en Joodse gelovigen verplaatste zich dat nu naar Athene. Het verhaal speelt zich af in de synagoge van Athene. Al denken anderen eerder in de rechtbank van Athene. En de schilder van het werk kiest duidelijk voor die laatste lezing.

Waarover ging het geschil? Over de vraag betreft het (niet) naleven van de wetten van de Romeinse keizer. Vaste lezers voelen me al afkomen. Het gaat dus over gelovigen die moeten kiezen tussen vorstelijke wetten en de regels of principes van hun geloof. Of tout court tussen wetten en geloof.

In het verhaal ontmoet Paulus tijdens zijn prediking op de Aeropaag Dionysius en een vrouw genaamd Damaris. Het gaat dan om Sint Dionysius de Areopagiet. Dat is niet toevallig de Franse vorstelijke patroonheilige Saint Denis (soms ook de apostel van Frankrijk genoemd op basis van een naamsverwarring). We kennen de context. In Frankrijk zijn eind zestiende eeuw godsdienstoorlogen bezig en steeds meer katholieken zowel als protestanten stellen het koninklijke gezag in vraag. In de Nederlanden speelde dit ook maar op een andere manier. Philips II werd slechts door een kleine extreme en calvinistische minderheid als de vijand gezien. Niet de functie of de vorst, maar zijn beleid in godsdienstige zaken daarentegen werd wel gecontesteerd door een grote middengroep. Dat zorgde voor loyauteitsproblemen en gewetensconflicten bij de burgers. En daar gaat het schilderij natuurlijk over.

Die vertwijfelde burgers waren dol op geschiedenis en veel van hun geschiedenis kwam uit de Bijbel. Vooral bij de intellectuele elite waren die verhalen gekend. Ze lazen immers de Bijbel (hetzij in Latijn, hetzij in de volkstaal).

Dionysius was volgens de overlevering de eerste bisschop van Athene. In het nieuwtestamentische boek Handelingen wordt hij genoemd als degene die Paulus volgde na diens prediking op de Atheense heuvel de Areopaag.

Dionysius was rond het jaar 50 lid van de Areopaag, de Atheense rechtbank op de gelijknamige heuvel. Vandaar dat hij de Areopagiet wordt genoemd. Volgens de Handelingen der Apostelen bekeerde hij zich tot het christelijk geloof nadat hij de apostel Paulus op de Areopaag over de Onbekende God had horen preken.

Opnieuw zien we hier het thema van de rechtbank opduiken. Dit keer gecombineerd met apostolaat en bekering. Geen onbelangrijk gegeven dat laatste.

Volgens de Historia Ecclesiae door Eusebius van Caesarea (ca. 260-ca. 340) was Dionysius daarna de eerste leider van de christenen van Athene.

Let vooral op de kerkgebouwen en de raadshuizen in het schilderij. In stadhuizen werd recht gesproken. In de Bijbel staat dat Athene vol stond met afgodsbeelden. De opvallende zuilenrij op het achterplan verwijst zonder twijfel naar de Akademeia of Academie van Athene. Die trouwens buiten de stadsmuren van Athene lag en niet op de Aeropaag. Plato richtte ze op om burgers filosofisch onderricht te geven. Een referentie die het beoogde publiek van dergelijk schilderij zeker kon waarderen in de zestiende eeuw.

Prominent in beeld staat een godheid op een dolfijn met twee slangen om de armen. Dat is Apollo Delphinios, de god van de zeevarenden of maritieme handelaars. En de god Apollo was aanvankelijk de vijand van de god Dionysius. De god van het licht versus de god van de feesten en de drankexcessen. Waardigheid versus bandeloosheid. De associatie met de bekeerde Dionysius ligt voor de hand.

Wat zien we verder? Op het middenplan zien we het hoofdtafereel. Een baldakijn waaronder rechters zitten op een rechtbank. Voor hen verschijnt Paulus in het wit, vergezeld door een heremiet of rabbijn en enkele togata. Achter hen staan en vallen enkele soldaten. In overleg met de rechters is een man in tulband. De archetypische voorstelling toen van een jood. Opvallend is de afwezigheid van vrouwen.

Merk ook weer de hond op in het voorplan en enkele figuren her en der die speculatie oproepen zoals de eenzame man met de Phrygische muts (smurfenmuts) of de man in toga die wegsluipt terwijl hij het tafereel gade slaat.

Dit is naast een ode aan de architectuur dus vooral een discussion piece. En een bijzonder goed geschilderd exemplaar. De discussie gaat dan over de houding van de gelovige tegenover de wetten van de vorst. Een politiek en ideologisch debat dat heerste in de jaren 1570-1580.

De voorstelling is overigens zeer zeldzaam in de kunst. Zelfs van de prediking in Athene zijn weinig voorstellingen bekend. Een prediking van Paulus op de Aeropaag door Rafael die als prent uitgegeven werd door Marcantonio Raimondi is een zeldzame uitzondering.

Het schilderij wordt op 15 mei geveild bij Audap in Parijs als werk van Hendrik Aerts.