De vraag is of ik het eerste bekende schilderij van Crispijn de Passe I (Arnemuiden 1564 – Utrecht 6/3/1637) ontdekte? Het gaat om een portret van één van de bekendste neolatijnse dichters: Karel Utenhove (Gent, 18/03/1536 – Keulen, 31/08/1600). Utenhove was tevens een beroemd taalkundige.

Van dit portret bevindt het waarschijnlijke ontwerp zich in de collectie van het Louvre. Waarom het ontwerp? Omdat de tekening in spiegelbeeld is van de gravure.

Van de prent die Crispijn de Passe uitgaf werd zelfs een tamelijk trouwe kopie gegraveerd en uitgegeven door Theodore De Bry (Luik 1526 – 27/3/1598). De tekenaar was de Bourgondische tekenaar, dichter en antiquaar Jean-Jacques Boissard (1528 – 30/10/1602). Of Boissard zich op tekening, schilderij of prent baseerde is moeilijk te zeggen. Boissard behoorde tot de intimi van de Vlaamse vluchteling in Keulen.

Het schilderij in olieverf op koper zit in een kader uit de zestiende eeuw. Op de rug kleeft een biografische uitleg uit de achttiende eeuw die verwijst naar Jacques-Auguste De Thou (die een portret vol lof schreef van Carolus Utenhovius). De onbekende schrijver geeft ook een stamboom van de nazaten van de Vlaamse neolatijnse dichteres Anna Utenhove. Naar verluidt was hij haar grootoom. Over de familiebanden van Anna bestaat dusver geen zekerheid en dus is het feit dat ze de dochter is van Jan van Utenhove nuttige informatie voor literatuurwetenschappers.

De provenance van de tekening in het Louvre is onduidelijk. Utenhove had vele vrienden en correspondenten in Parijs, waaronder zijn voormalige leerlinge Camille Morel. Deze drukkersdochter was op haar beurt een verdienstelijk neolatijnse dichteres.

De prent van Crispijn de Passe met epigram of puntdicht past in dezelfde traditie als de Duitse portretprent die de adoptiefkleinzoon van Peeter Baltens maakte van deze Antwerpse schilder en prentenuitgever.

De prent van Boissard voor De Bry moet dan weer dateren van omtrent de eerste staat van De Passe aangezien De Bry drie jaar na de datering van het portret (1536+59=1595) stierf en Boissard enkele jaren later in 1602. De ondertussen blinde Karel Utenhove stierf twee jaar voordien. Of de prenten even oud zijn als het portret is trouwens ook nooit zeker.

Simon de Passe (Keulen 1595 – Kopenhagen 6/5/1647) graveerde een zilveren medaille met exact hetzelfde portret. Die medaille bevindt zich in de collectie van het Rijksmuseum. Simon Passaeus was uiteraard een zoon van Crispijn. Die hoger vermelde zilveren medaille moet gezien de geboortedatum van Simon de Passe dateren van ruim twintig jaar na het overlijden van Karel Utenhove.

Van Karel Utenhove vormen de vele brieven in tal van archieven en bibliotheken (een deel werd destijds al uitgegeven) zijn belangrijkste nalatenschap. Zijn grafschriften, gedichten en taalkundige teksten zijn omwille van de taal (Latijn, Grieks, Hebreeuws, Chaldeeuws…) meestal vrij impopulair.

Het is markant vast te stellen dat hetzelfde portret bijna identiek werd gebruikt voor het boek met portretten van beroemde humanisten. Bij Jacques-Auguste De Thou verscheen dan weer geen afbeelding.

Van Crispijn de Passe zijn nog geen schilderijen bekend. Hij maakte er ongetwijfeld, maar hij werkte vooral als uitgever van Antwerpse schilders zoals Maerten De Vos. Zelf leerde hij de stiel als graveur bij Dirck Volkertsz. Coornhert. Daarna was hij even in Antwerpen actief zoals die andere leerling van Coornhert Gerard de Jode (Nijmegen 1516/17 – Antwerpen 5/2/1591).

Utenhove schreef voor De Passe vele epigrammen en teksten bij de prenten die deze uitgaf. Zaken die veel bewonderaars van de grafiek zelden of nooit lezen en die door de gebrekkige kennis van Latijn vaak ook niet wordt bekeken.

De heer van Nieuwland (ergens in de buurt van Reimerswaal) zoals Karel Utenhove werd genoemd behoorde tot de Gentse bestuurlijke elite, maar mag niet verward worden met zijn naamgenoot die tijdens de calvinistische republiek in Gent schepen (wethouder) was. Op het schilderij prijkt ook het wapenschild van de familie dat op de andere afbeeldingen niet staat. Onze protestantse Karel correspondeerde zelfs met Antoine Perrenot (beter bekend als kardinaal Granvelle).