Zondag veilde een Frans veilingmeester een zeer boeiend schilderijtje met de voorstelling van het banket van Herodes. Vlaams en zestiende eeuw volgens de veiling. De prijs was bescheiden. Hamerprijs 2000 euro zonder kosten terwijl de schatting 2000-3000 euro was.

‘Le Festin d’Hérode’ is een olieverf op eiken paneel van 25 x 45 cm. In redelijke goede staat. De achterkant en de lijst zijn overigens ook interessant.

Het is een bijzonder boeiend tafereel en daarover wil ik het vandaag hebben.

Wat zal opvallen voor liefhebbers van de Antwerpse School is het rode doek achter de ereplaats aan tafel. Dat kennen we van bij Bruegel, maar ook van bij het Huwelijksfeest in Kana van Maerten De Vos of andere Antwerpse schilders zoals Maerten Van Cleve.

Koning Herodes is te herkennen aan de Joodse klederdracht en het onderwerp is natuurlijk te determineren door het afgehakte hoofd van Johannes de Doper dat Salomé binnendraagt op een schaal. Vandaar de spreuk iemands hoofd op een schaaltje aanbieden.

Het gaat hier om een zogenaamd apocriefe traditie. Een verhaal dat niet uit de officiële evangelies komt. Prinses Salomé komt voor in het werk van Flavius Josephus. Haar aandeel in de dood van Johannes de Doper is niettemin een veel voorkomende inspiratie in de schilderkunst. Net als de dans van Salomé trouwens. Beide voorstellingen komen dan ook vaak als pendanten voor. Als een voor (met de gruwelijke onthoofding in de achtergrond) en na (met het hoofd op de schotel).

Markant hier is de compositie. Die wijkt nogal af van de gebruikelijke voorstellingen zoals bij de bekende prenten naar Stradanus (Jan Van der Straeten).

Maar toch past het binnen een genre.

Een aantal kenmerken zien we ook terug in het Banket in het huis van Lazarus een prent van Hans Bol uit 1580. Bol ontwierp deze zelf en gaf deze zelf uit in Antwerpen. Daarop zien we Martha en Maria Magdalena te Bethanië. In de doorkijk in het huis links is voorgesteld dat Maria Magdalena de voeten van Christus zalft. En achter de tafel zien we hetzelfde soort doek.

De architectuur speelt de hoofdrol. Verschillende tafereeltjes vrolijken de boel op en zoals vaker gebeuren die taferelen niet synchroon. Op het schilderij waar het hier over gaat is wel eenheid van tijd en handeling wat modern mag heten voor de tijd.

Net als op het schilderij de Bruiloft in Kana door Maerten De Vos en op de prent van de Bruiloft in Kana naar Gerard van Groeningen, gegraveerd door Jan Wierix en uitgegeven door Gerard De Jode in 1585 (mogelijk dateert een eerste staat uit 1579) zien we het orkest in een bak boven de zaal en het doek en baldakijn achter het erekoppel.

De compositie van het besproken schilderij doet sterk denken aan het werk van Hans Vredeman de Vries (Leeuwarden 1527– Antwerpen 1609). Meer bepaald enkele prenten van banketten in architecturale setting. Zoals het Feestmaal van Belsassar uit circa 1576. Merk weer het orkest op een balkon op. En ook hier enkel het interieur met doorkijkjes naar buiten. Het perspectief en het standpunt zijn vergelijkbaar.

Hans Vredeman de Vries was kunstschilder, architect en vestingbouwer. Hij was een leerling van Pieter Coecke van Aelst die hier al eerder ter sprake kwam. Hij was een generatiegenoot van Pieter Bruegel, Peeter Baltens, Hans Bol, Hendrick Van Cleve en Gillis Mostaert. Met de meesten werkte hij ooit samen of hij duikt samen met hen op in anekdotes in de literatuur.

Peeter Baltens gaf trouwens een prentenreeks getiteld De zes leeftijden van de mens gesymboliseerd door de bouwordes of Theatrum Vitæ Humanæ van hem uit in 1577. We weten uit bronnen dat hij vooral architectuur schilderde en Gillis Mostaert de figuren nadien op diens schilderijen zette. Een soort samenwerking die wel vaker voorkwam.

Een mooi voorbeeld van die samenwerking is het onderstaande paneel.

Weer ongeveer zelfde standpunt en perspectief. De sfumato vergezichten zoals zeer bescheiden in het besproken schilderij zie je bij hem ook opduiken. Zoals op onderstaand voorbeeld.

Het toeval wil dat enkele versies van een banket van Herodes aan navolgers van Hans Vredeman de Vries toegeschreven worden op basis van de combinatie architectuur en Bijbelse voorstelling. Bij mijn weten is er geen versie daadwerkelijk toegeschreven of gesigneerd. Maar dat is ook niet zo belangrijk. Bij een schilderij moet het werk aanspreken, niet de toeschrijving of de naam die er op kleeft.

Dit schilderij past met andere woorden in een traditie in Antwerpen. De bekendste onderwerpen zijn dan het eetmaal van Belsassar, de bruiloft in Kana, het eetmaal van Esther en Assuerus, de dans van Salomé, het banket van Herodes en niet te vergeten de terugkeer van de verloren zoon. Afhankelijk van de architecturale setting kwamen die schilderijen uit de ateliers van Gillis Coignet, Hans Vredeman de Vries enzovoort. Het zijn altijd heel speciale schilderijen. Een beetje een vreemd genre, maar dat is kwestie van smaak.

In dit geval is de architectuur niet zo indrukwekkend en niet overladen met renaissance-idealen. Het lijkt eerder om een vrij normaal ‘paleis’ te gaan met een vrij burgerlijke interieur. Net dit maakt het zo interessant. Het lijkt geen overladen architectuurcatalogus. Dat is de charme van dit schilderij.

De personages zijn degelijk geschilderd, de kledij is historisch interessant, qua fysionomie zijn de figuren zelfs tamelijk mooi en vooral elegant. De gezichten lijken eerder schematisch, maar niet karikaturaal. Kortom een prachtig werkje van vermoedelijk tussen 1560 en 1580. Moest ik een schilderij-collectie hebben en de middelen om zoiets op veilingen te kopen dan hing het morgen in mijn eetkamer.