Dit essay verscheen eerder in Civis Mundi Digitaal #60 op 1 juni 2018.

De nieuwe monopolisten dankzij de politiek

Caroline de Gruyter schreef in NRC Handelsblad op 2 maart 2018 een heel interessante column met titel De privatisering van alles. Het onderwerp is de vraag tot hoever openbaar goed in een democratie te privatiseren valt? Een kort stukje wil ik de lezer niet onthouden, al moet ie zelf wel dat stukje gaan lezen.[i]

“Een man loopt door Zürich en wil een plein oversteken. Ineens staat er een straatwacht voor zijn neus, die naar zijn straatabonnement vraagt. Straatabonnement? vraagt de passant. „Dit is particuliere grond,” legt de straatwacht uit, „daar hebben we toch laatst over gestemd? Dit stuk straat is eigendom van de firma Valeria BV. Twee frank graag. Cash of kaart?” Dan herinnert de passant zich het referendum. Maar wacht even, zegt hij, gebruikten de politici die privatisering van de openbare weg bepleitten niet juist het argument dat alles goedkoper zou worden voor de burger? „Niemand dwingt u deze route te nemen, meneer,” antwoordt de straatwacht. „Het is uw eigen keus.” De passant geeft beduusd zijn bankkaart. Voor hij doorloopt, wijst de straatwacht hem erop dat hij ook een abonnement kan kopen. Een stoepabonnement, dat je kunt scannen. Veel handiger dan elke keer apart afrekenen.

Even later loopt de passant tegen een nieuwe beambte op. Stoepabonnement graag. Hij toont het reçu dat hij net gekregen heeft. „Aah,” zegt de nieuwe straatwacht, „dat is Valeria. Deze stoep is in het bezit van Agnosta BV. Vier frank twintig alstublieft.” De clip eindigt met de woorden: „Openbare dienstverlening privatiseren?””

Het argument dat het goedkoper zou worden en vervolgens iedereen een poot uitgedraaid wordt, is zeker herkenbaar. Eerst gebeurde het met de nutsbedrijven zoals posterijen, telefoonbedrijven, elektriciteitsbedrijven, kabelbedrijven en gasbedrijven. Het spoor volgt. Vervolgens moest iedereen plots overal parkeermeters gaan vullen en tenslotte kwamen de lage-emmissiezones (LEZ) en andere plaatselijk tolheffingen.

Fluitje van een cent

Het meest stuitende voorbeeld is Telenet in Vlaanderen dat als Telenet Vlaanderen het daglicht zag. Uit een studie van de Gewestelijke Investeringsmaatschappij Vlaanderen (GIMV) moest blijken dat de kabelnetwerken onderbenut waren en dus goedkoop dienst konden doen om Internet via de coax-kabel aan te bieden. Deze unieke kans bood zich aan omdat in Vlaanderen (95%) en Nederland (93%) de kabel bijna elk huishouden bereikte.[ii] De digitalisering zou de economie een duw in de rug geven.[iii] Bovendien kon ook telefonie er nog bij en zou zo het staatsmonopolie van Belgacom doorbroken worden en als vanzelf de prijs voor telefoneren dalen. Fluitje van een cent. Inderdaad tot de vennootschap Telenet Vlaanderen werd opgericht en ook banken en holdings mede-eigenaar werden. De investeringen rezen uit de pan, de introductie liep uitstel op uitstel op en uiteindelijk bleek telefoneren via de kabel noch slechter dan via de aloude incumbent. Ik heb er destijds lezingen en opleidingen voor het Institute for International Research (IIR) over gegeven. Internet via de kabel bleek enkel snel indien de gebruiker de enige in de straat was, want als iedereen online ging via de coax bleek het aanschuiven met de packets, dan bleek ASDL sneller door een andere netwerkstructuur (busstructuur versus sterstructuur). Als toetje kwam de exit van de financiële holdings en de lokale overheden toen ze Telenet naar de beurs brachten. De legers van politieke geparachuteerden en nodeloze kaderleden en managers bleven wel in dienst. Het bleek een slimme zet. In 2018 bleken nog steeds politici in een adviesraad te zetelen waar in ruil voor 12.500 € per jaar niets eens vergaderd diende te worden. Telenet kondigde aan de vooravond van een overnamepoging van de Waalse kabeldistributeur VOO zelfs aan opnieuw zo’n nieuwe raad van Waalse politieke zwaargewichten te vormen in mei 2018! Ironie van de hele zaak was dat VOO misschien te koop komt omdat de holdings Nethys en Publifin erboven fictieve vergaderingen met forse vergoedingen organiseerden voor Waalse politici en zo voor een parfum de crise zorgden in Franstalig België.

Beleggers remember UPC

Terug naar de genese van Telenet. Vervolgens breidde een schimmige Noord-Amerikaanse groep onder leiding van de Cable Cowboy John Malone (UnitedGlobalCom momenteel bekend al Liberty Global) zijn aandeel van 14 procent steeds meer uit door inbreng van een van Philips overgenomen kleine speler in Leuven en Brussel: Universal Philips Communications (UPC) (later herdoopt tot United Pan-European Communications, eveneens onderdeel van UnitedGlobalCom net als Chello en Ziggo in Nederland).[iv] Door de investeringen steeds meer op te drijven drukten ze alle aandeelhouders richting achterdeur. De kleine aandeelhouder beleefde ook geen plezier aan zijn of haar aandelen in Telenet (om van het verlies van de UPC-belegger te zwijgen). De nochtans zo goed als bankroete Amerikanen slaagden er dankzij ingewikkelde constructies met virtueel geld en overnames telkens weer in om hun belang te vergroten en zelfs nog de fysieke netwerken die met publieke middelen aangelegd waren (en in een aparte structuur Interkabel ondergebracht na de lancering van Telenet) in te lijven met nog meer virtueel geld. Telenet stak immens in de schulden ondanks een beursgang (die niet zozeer kapitaal had opgehaald, maar banken, houdstermaatschappijen en lokale overheden had laten cashen). Kapitaalsverhogingen verwaterden dan weer de waarde van de aandelen van de kleine man (terwijl in Nederland de aandeelhouders van UPC zwaar gedupeerd werden in de jaren 2000-2005). Uiteindelijk kocht Telenet in 2016 en 2017 televisie-omroepen en mobiele telefoonmaatschappijen (o.a. Vodafone of BASE van KPN).[v] De beloofde goedkopere oplossing bleek per maand meer te kosten dan 10 jaar geleden per jaar. Het analoge pakket werd uitgekleed om vooral bejaarden of gewoon logisch nadenkende kijkers te dwingen digitaal (lees duurder) te gaan om exact hetzelfde aanbod aan Europese openbare omroepen te krijgen (plus een hoop rotzooi zoals Disney Channel, Nickelodeon, Discovery Channel enzovoort waarmee Telenet en Ziggo geld in de vorm van fiscaal vriendelijke “auteursrechten” doorsluizen naar belastingparadijzen van de Amerikaanse moedermaatschappij).[vi]

Al deze rare financiële geldstromen, constructies, overnames, fusies enzovoort verhullen nauwelijks dat Liberty Global doodgewoon een monopolie nastreefde in de Benelux (en elders). Die monopoliepositie op gebied van de distributie van kabeltelevisie in Nederland via Ziggo en in Vlaanderen via Telenet is nu de goudmijn en niet de internettoegang (die ook duurder is dan elders in Europa) waarmee alles in gang gezet werd. De Amerikanen melken de kabel ondertussen behendig, wat ze op hun thuismarkt nooit zouden kunnen omdat daar de dekking in de jaren 1990 niet bijna 90 procent was en omdat de wetgever veel strenger is tegen monopolies of trust- en kartelvorming. De kabelboer, enkelvoud, koopt de tv-rechten van de voetbalcompetities om de afpersing, tegen de vrije nieuwsgaring in, nog een knipje op te drijven.

Pax media?

De burgers betalen toch en houden hun bek. De media voegen zich gedwee naar de wensen van diegene die hen distribueert. Vooral de vrijages van de Vlaamse publieke omroep met Telenet zijn ronduit stuitend (o.a. door het laten opdraven van de Amerikaanse topman in praatprogramma’s zonder kritische vragen te stellen). Wie dacht dat Google of Facebook gevaarlijke jongens zijn voor de vrije meningsuiting, moet dringend eens de case van Liberty Global bestuderen. De facto voerde Liberty Global al de netneutraliteit af in half Europa en ook het beschikbaar stellen van hun netwerk aan concurrenten is een farce.[vii]

Het korte geheugen van de burger

Wat geldt voor telecommunicatie geldt evenzeer voor de wegen. Ook De Gruyter zag het goed “Frankrijk privatiseerde zijn tolwegen. Sindsdien verhogen de nieuwe uitbaters (dezelfden die ook de pompstations beheren die vier euro vragen voor een flesje water) stelselmatig de tol.”

Burgers hebben blijkbaar een slecht geheugen. Het is raadzaam de geschiedenis van de brandweer in Amerikaanse steden eens op te zoeken. De privatisering leidde tot regelrechte oorlogen tussen concurrerende corpsen terwijl de boel lekker affikte. Zelfs de panden van eigenaars die één van de corpsen een lidgeld betaalden in geval van brand.

De openbare weg, de publieke voorzieningen allemaal kan het ten gelde gemaakt door onverlaten die zich kunnen verbergen achter een juridisch kader door behulpzame politici goedgekeurd. De openbare weg levert geld op als parkeerplaats en als rijweg. Wie reclamepanelen op zijn pand hangt moet belastingen en vergunningen betalen. Wie wil parkeren voor zijn eigen deur dient te betalen of een uitzondering te vragen (wel maar voor één voertuig per gezin). Dat de gemeentebelasting voor de hele gemeente is, houdt niet in dat een autobezitter in die gemeente ook in de hele gemeente gratis mag parkeren op de wegen die met zijn belastingen onderhouden zouden moeten worden in zijn en het algemeen belang. Bovenop de taksen en accijnzen op de brandstof, de jaarlijks belasting voor de auto en de belastingen op “inverkeerstelling” plukt de overheid zelf waar kan. Of beter nog ze verkopen concessies aan allerhande louche bedrijven die enkel tot doel hebben zoveel mogelijk burgers af te persen in ruil voor de concessiegelden. Het is exact hetzelfde als ten tijde van het ancien régime waar koningen en prinsen dergelijke posten verkochten om de bodemloze schatkist te spijzen. De misbruiken van dergelijke octrooien, privilegies en rechten leidden rechtstreeks tot een golf van revoluties. Maar de huidige regenten achten zich immuun voor dergelijk oproer tegen uitbuiting. De graanspeculatie heeft veel gemeen met de oliespeculatie en de annexe koppeling van elektriciteitsprijzen aan de olieprijs (compleet onlogisch maar wel een feit). De regenten echter menen dat burgers met een hypotheek en een eigen auto zich geen revolutie kunnen permitteren.

Burgerlijk verzet gefnuikt

Trouwens burgerlijk verzet is quasi onmogelijk door het invoeren van dwangbevelen (met verbeurdverklaringen zonder rechterlijke tussenkomst als gevolg) of rechtbanken die net als de Nazi-beulen het patere legem-principe handhaven. De Latijnse uitdrukking patere legem quam ipse fecisti betekent: letterlijk: onderga de wet die je zelf hebt gemaakt. Dus de overheid verschuilt zich achter zogenaamd democratische wetten. Over die democratische vorming van die wetten val veel te schrijven. Parlementen zijn praatbarakken en de wetgeving komt uit de pen van private advocatenkantoren die de wetten schrijven op kosten van de belastingbetaler voor kabinetten die ze vervolgens volgens meerderheid/minderheid en liefst met minimaal debat door de Kamer te jassen.

Het beginsel ’patere legem quam ipse fecisti’ verplicht het bestuur en de organen die ervan afhangen ertoe de algemene regels die het zelf heeft vastgesteld te eerbiedigen bij de concrete toepassing ervan. Merendeels houdt dit in dat onbillijke, onlogische en onrechtvaardige zaken geen reflectie verdienen en krijgen, omdat de regels nu eenmaal de regels zijn. Dura lex sed lex. Ideaal voer voor tiranniek bestuur. De ironie van dit alles is dat de burger in een democratie dus dient als legitimerend excuus voor al die regelneverij. Diezelfde burger is niettemin de enige die er nadeel van ondervindt. Het is een oude politieke truuk om mensen een algemeen principe te laten goedkeuren, terwijl ze hetzelfde in een specifiek geval dat henzelf aanbelangt manifest tegen zouden zijn. Bijvoorbeeld boetes van 250€ voor ouders die roken in de auto met minderjarige kinderen, terwijl natuurlijk die kinderen eerste slachtoffer zijn indien die ouders die boetes en bijhorende kosten niet kunnen betalen. Een algemeen principe “minderjarigen beschermen tegen schadelijke rook” versus een onmiddellijk en concreet nadeel “ouder of ouders in financiële problemen die nefaste invloed hebben op het gezin waar die minderjarigen opgroeien”.  Op dergelijke momenten citeert ondergetekende graag de Amerikaanse journalist H.L. Mencken: “To every complex problem there is always a simple solution. And it is always wrong.”

Privatisering is geen blanco cheque uitdelen

Waar in vroeger tijden openbare diensten en nutsbedrijven in principe een burgerlijke sociale functie konden hebben (wat meestal niet het geval was en ze dus gewoon dienden om de kas te spekken), het door de privatisering van monopolies compleet uitgesloten is om de publieke diensten nog als in het belang van het publiek te beschouwen. Het publiek is een noodzakelijk kwaad in de exploitatie van het publiek geworden.

Deregulering en privatisering in de liberale betekenis betekenden nooit het vestigen van private monopolies. Wat dit betreft hebben de Europese Unie en al wie zich verbergt achter de onzin dat Europa nu eenmaal eist dat geprivatiseerd wordt geheel ongelijk. Het principe van de vrije markt is juist dat de markt vrij is en dat betekent transparant en een level playing field. In het geval van concessies en octrooien is er juist van vrijheid geen sprake. Het is een ingrijpen op vraag en aanbod. Iets dat milieu-activisten natuurlijk als muziek in de oren klinkt. Lekker het aanbod duur maken dan valt de vraag wel weg. Het is een typisch economisch inzicht van een gezakte student Economie I. Veel zaken zijn wat men prijsinelastische goederen of diensten. Dus zaken waar de prijs de vraag niet beïnvloedt. Marie-Antoinette mocht dan nog beweren dat de hongerende meutes in Parijs als het brood schaars was of duur, ze dan maar patisserie zoals taartjes moesten eten. De huidige politieke elite riskeert dan wel niet de guillotine van de volkswoede, maar een beetje economisch inzicht zou wenselijk zijn.

Wie durft beweren dat een economische groei van 1,98% bij een inflatie van ruim 2% duidelijke economische groei is, blijkt onbekwaam voor staatshuishouden of de politieke economie. Helaas blijken ook de meeste regenten en politici misschien nog aanvaardbare boekhouders, maar één voor één blijken ze geen groot licht qua economisch denken. Een democraat in een parlement die privatisering van het openbare domein, openbare wegen, nutsbedrijven toestaat zonder dat eerst gelijkwaardige alternatieven (lees concurrenten in meervoud) bestaan steelt gewoon van zijn eigen volk of laat roversbenden binnen om zijn kiesvee te bestelen. Legistisch mag het dan allemaal lijken te kloppen, het deugt gewoon niet. Het algemeen belang is niet eindeloos opsplitsbaar en al evenmin via veilingen van monopolies dienstbaar te maken voor de overheidsinkomsten. De burger is er niet voor het budget van deze of gene overheid, het overheidsbudget is er voor die burger. Het ontzien van die burger betreft nodeloze onkosten en het vrijwaren van uitbuiting zou de eerste taak moeten zijn van de overheid.

Bibliografie

Bockxmeer, drs. H.M. van , drs. M.A.  Poel, drs. E.H.  Hulshof, and prof. dr. P.W.M.  Rutten. 2002 (januari). De Nederlandse kabelsector (Onderzoek van TNO In opdracht van het Commissariaat voor de Media behorend bij rapport Mediaconcentratie in beeld). TNO.

Otten, Rik. 2005. Achter televisie: omroepmarkten en-structuren in West-Europa: Garant.

---

[i] https://www.nrc.nl/nieuws/2018/03/02/de-privatisering-van-alles-a1594232

[ii] https://www.computable.nl/artikel/ict_topics/netwerken/1382640/2379248/grafiek-percentage-huishoudens-met-kabeltv.html

(Bockxmeer et al. 2002 (januari))

[iii] (Otten 2005)

[iv] In 2005 meldde een persbericht: “The newly formed company – Liberty Global – will be one of the largest owners and operators of broadband communications systems outside the US with a share in companies serving more than 14m punters in 17 countries.“ Terwijl reeds in 2001 net geen miljard dollar in het bedrijf gestoken was “The first closing included a one billion euro ($909.9 million) investment in UnitedGlobalCom’s United Pan-Europe Communications NV (UPCOY) unit. The second closing — which is taking longer than expected — involves the creation of a new United holding company to include UnitedGlobalCom and $1.4 billion in assets and cash contributed by Liberty Media.” Liefhebbers kunnen de SEC filings raadplegen. Het is boeiende literatuur. Op dat moment waren de aandelen van United Pan-Europe virtueel waardeloos en stond de heel zaak op springen. UPC was ontsnapte in 2002 aan het bankroet via geschuif met geld tussen zusterbedrijven. In 2003 bleek uit de chapter 11 (surséance) “The court will eliminate 65 percent of the $10.5 billion debt of United Pan-Europe Communications NV or UPC. The deal gives parent company UnitedGlobalCom a 65.5 percent interest in the company.”

https://www.nrc.nl/nieuws/2002/04/15/voortbestaan-van-upc-onzeker-7585658-a651189

https://www.agconnect.nl/artikel/malone-krijgt-upc-op-een-dienblaadje

[v] http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-2711_nl.htm

3/8/2016 wees de Europese Commissie een verzoek van Nederland af om de fusie te verwijzen naar de Nederlandse mededingingsautoriteit met het oog onderzoek op grond van de Nederlandse mededingingswet.

“Op grond van artikel 9, lid 2, onder a), kan de Commissie het onderzoek van een zaak geheel of gedeeltelijk naar een lidstaat verwijzen, mits de gevolgen voor de mededinging tot nationale markten beperkt zijn. Bij haar beslissing om een zaak op grond van artikel 9, lid 2, onder a), naar een lidstaat te verwijzen, kijkt de Commissie vooral welke mededingingsautoriteit het best geplaatst is om de zaak te behandelen. De Commissie heeft geconcludeerd dat zij, gelet op haar uitgebreide ervaring met het onderzoek van zaken in de telecommunicatiesector en de noodzaak van consistentie in de toepassing van de regels inzake de controle op concentraties in deze sector in de Europese Economische Ruimte (EER), het best geplaatst was om deze zaak te behandelen. De Commissie heeft daarom het verzoek afgewezen.”

[vi] “De totale omzet uit Nederlandse breedbandaansluitingen kwam in het tweede kwartaal uit op 474 miljoen euro. Dat is gelijk aan de omzet in het eerste kwartaal. Kabelbreedbandaanbieder Ziggo is nog altijd de grootste breedbandaanbieder van Nederland met een volumegroei van 0,3 procent naar bijna 3,2 miljoen breedbandabonnees of een marktaandeel van 43,5 procent. “ https://telecomnieuwsnet.wordpress.com/2017/09/05/q2-2017-nederlandse-breedbandmarkt-blijft-vertragen/

[vii] De vraag of providers bepaalde soorten internetverkeer met voorrang dan wel met vertraging mogen behandelen is in de Verenigde Staten reeds beantwoord. Daar mag het. In Europa beweert de Europese Unie dat het verboden is, maar in praktijk blijkt o.a. Telenet dit al jaren straffeloos te doen en bij Ziggo is het niet anders. De Wet van 10 mei 2012 tot wijziging van de Telecommunicatiewet ter implementatie van de herziene telecommunicatierichtlijnen is gewoon dode letter.