Ik heb een vraag over een watermerk of filigraan. In dit geval een soort leeuw.

Na veel zoekwerk heb ik eigenlijk nog geen resultaat en daarom deze oproep. Het enige deels vergelijkbare watermerk komt uit Leiden. Uit de drukkerij van Plantin of beter gezegd zijn schoonzoon Raphelengius. Dus uit Officina Plantiniana. Er zijn plausibele redenen om dat niet zeer merkwaardig te vinden.

De prent waar ik dit watermerk vond, komt uit Antwerpen en is van voor 1634 en bijna zeker na 1595 gedrukt. In het naslagwerk van Briquet staat iets vaag vergelijkbaars uit Straatsburg.

De familie De Jode van de drukker en ontwerpers van die prent, Pieter en Gerard De Jode werkte samen met Plantin. Gerard De Jode (Nijmegen 1509 – Antwerpen 1591) was een graveur en prentenuitgever, die zich na opleiding bij Coornhert in Antwerpen vestigde.

Zijn zoon Pieter De Jode (Antwerpen, 1570 – Antwerpen, 9 augustus 1634) was ontwerper en uitgever van deze prent. Egbert Van Panderen was de graveur. Hendrik Goltzius was zijn leermeester. Na 1595 reisde Pieter naar Italië en pas in 1599 werd hij lid van het Sint-Lucasgilde (kwam hij dus terug in Antwerpen wonen). Rond 1612 zou hij net als Van Panderen deel uitgemaakt hebben van het atelier van Rubens. Dat brengt de datering eerder tussen 1600 en 1634.

Iemand suggesties?

Over filigranen later meer, maar voor wie echt niet weet waarover het gaat geef ik een korte uitleg. Ik heb ooit zien demonstreren hoe ze watermerken maakten in Nederlands Limburg (in dat geval briefpapier van brouwerij Heineken). Een net in rood koperdraad met de afbeelding of logo erin werd rond de persrol of kalander gespannen. Met die kalanders persten ze de papierpulp droog zodat het papier werd. Het papier loopt dan door reeks van kalanders (ook wel walsen geheten) gedurende verschillende productiestappen. De hele aanpak noemt men daarom kalanderen. Terwijl de papierpulp dus tot papier geperst werd verscheen op vergé-papier dus een watermerk. De vergé is eigenlijk het raster van dat net en dus ook de houder van het watermerk (dat je enkel kan zien als je het papier tussen een lichtbron en je ogen houdt).

Het optisch effect komt dus door de dichtheid van het materiaal. Oorspronkelijk zat het watermerk in de zeef om het papier te gieten. Dan lekte het water uit de papierpulp en bleef de afbeelding achter in het uitgelekte papier.

De term filigraan komt uit het jargon van de goudsmeden. Filigraan is eigenlijk smeedwerk van draden (fils) tot een afbeelding of figuur. Het koperen net in filigraan gaf dus zijn naam aan het resultaat: het watermerk.