Een whodunit

In de zestiende eeuw en zelfs in de zeventiende eeuw was de aanbidding der wijzen één van de populairste onderwerpen voor schilderijen in Antwerpen. Werkelijk honderden zijn bekend.

Onlangs was op een Franse veiling een heel bijzondere te koop en die ging voor een prikje onder de hamer. 2800 euro hamerprijs zonder kosten.

Dat paneel is zeer intrigerend en zelfs uitzonderlijk. Al had het veilinghuis het niet in de gaten. Ze beschreven het als ‘Ecole flamande du XVII° siècle L’Adoration des Mages Huile sur panneau, parqueté Restaurations‘. De datering zit er lelijk naast. Volgens mij is het tweede helft van de zestiende eeuw. Maar er is meer. Kijk naar het jongetje links onderaan achter het hondje. Dat knaapje kijkt de kijker recht aan. Een signatuur als het ware. Daarover verder meer. Kijk eerst naar de Moor of Afrikaan rechts in beeld. Zeker ook bijzonder en dat wekt het vermoeden dat het een Antwerps paneel is. En kijk tenslotte naar de ‘koning’ in het midden. Komt die bekend voor? Jawel, dat lijkt zowaar Keizer Karel met zijn Gulden Vlies ketting en een drinkhoorn.

Die drinkhoornen waren een gebruik van de schutterijen in de Nederlanden. De kolveniersgilden waren de verdediging van de steden in de Nederlanden. In Antwerpen waren er verschillende: de voetboog, de handboog… telkens een oude en een jonge. Gillis Coignet I schilderde verschillende panelen voor hun gildekamer die zich nu in de collectie van het KMSKA bevinden. Het portret van Pierson La Hues, de trommelaar van het gilde van de oude handboog en het Sint-Joris-paneel.

De compositie is een combinatie van de klassieke Antwerpse voorstelling en een Florentijnse. Tientallen drieluiken uit het atelier van van Pieter Coecke van Aelst hebben een vergelijkbare compositie. Pieter Coecke was de leermeester van Pieter Bruegel en hofschilder van Keizer Karel. Bruegel trouwde later met diens dochter Mayken Coecke. Na de dood van Bruegel zou grootmoeder Mayken Verhulst, die zelf leefde van het inkleuren van prenten, de kinderen van Pieter Bruegel opleiden tot kunstschilders. Mayken Verhulst was bevriend met Peeter Baltens.

Maar de bekende compositie van Coecke is gecombineerd met een Italiaans schilderij. De bekende aanbidding van de wijzen door de Florentijnse schilder Pietro Perugino van rond 1476. Dat werk hing vanaf 1543 in de Santa Maria Nuova in Perugia. Het was afkomstig van de Baglioni familie die voordien de macht uitoefende in deze Italiaanse stad. Die familie koos de kant van Keizer Karel in de Italiaanse oorlogen en vonden bescherming bij de Farnese-paus Paulus III. De grootvader van de echtgenoot van landvoogdes Margareta van Parma (de bastaarddochter van Keizer Karel). De latere landvoogd Alexander Farnese was diens achterkleinzoon en kleinzoon van Karel V.

Nu wil het verhaal dat de Moren op de Antwerpse afbeeldingen van de Driekoningen naar het portret van een Moorse lijfwacht van Keizer Karel werden geschilderd. Dikwijls zijn het de eerste zwarte Afrikanen in de Vlaamse schilderkunst. Op Italiaanse Adorazione dei Magi komen geen Afrikanen voor. Die drie koningen (zonder naam) zijn bijna altijd drie meestal oude mannetjes. In de Nederlanden kregen ze de naam Driekoningen én zelfs elk een naam Melchior, Balthazar en Gaspard. Dat was een middeleeuwse invented tradition op basis van een Latijnse tekst Excerpta latina barbari.

Die schilderijen waren een extreem populair onderwerp in Antwerpen. Net als het driekoningenfeest. De namen bleken trouwens ook populair. Denk maar aan de steenrijke gebroeders Schetz die menig Antwerpse schilder als bankiers en kapitalisten opdrachten gaven. Kunstschilder Peeter Baltens zijn vader heette Balten (Balthazar) en zijn oom Melzen (Melchior). Balten Custos (de Costere) was beeldhouwer en Melchior kunstschilder, maar actief als pachter van de bieraccijns. Baltens broer heette trouwens eveneens Melchior en zou ook kunstschilder geweest zijn. Van geen enkele Melchior Custos of Custodis is enig schilderij bekend.

Laten we het schilderij nog eens verder analyseren. De achtergrond is een combinatie van Italiaanse sfumato en Antwerpse landschappen zoals bekend van Joachim Patinir en Herri met de Bles. Alles wijst dus op een Vlaamse schilder die een Italiëreis maakte. Het stadje op de achtergrond daarentegen is duidelijke Nederlands (let op de kerktoren).

Wie was die Antwerpse schilder? Ik herkende het gezicht van dat knaapje meteen, maar kon de vinger niet leggen op de schilder die ik herkende. Of beter gezegd het schilderij dat als vage herinnering door mijn hoofd spookte. Ik heb honderden foto’s bekeken, maar mijn geheugen en mijn documentatie lieten me in de steek.

Uiteraard had ik het paneel heel graag gekocht, maar als onbemiddeld broodschrijver zat dat er niet in. De schatting was bescheiden 800 tot 1500 euro. Ik had een goede bekende aangeraden zeker een bod van 1000 euro te doen, maar helaas die viste achter het net. Na restauratie zal het paneel allicht voor vele tienduizenden euro’s binnenkort fonkelend in de kunsthandel opduiken.

Ondertussen kwelt het me dat ik meteen de hand van een schilder herkende en er toch de juiste naam niet kon op kleven. Het is niet Maerten De Vos, het is niet Pieter Bruegel, het is niet Gillis Coignet, het is niet Gillis Mostaert, het is niet één van de Van Valckenborghs, het is niet Hendrik van Cleve III, het is niet Lodewijk Toeput (Il Pozzoserrato)…

Van die laatste is er een fresco te Conegliano in de Veneto met een Adorazione. Dat ook de Antwerpse schilderschool combineert met de Italiaanse school.

Wie is het dan uit mijn favoriete periode? Zelfs de hond leverde niks op in mijn Filemaker-databanken en online collecties.

De kwaliteit van het schilderwerk is best uitzonderlijk. De compositie is tamelijk uniek en dan moet je toch in de lijst van de usual suspects het schilderij vinden waar datzelfde knaapje in dezelfde pose ook voorkomt? Geduld is een schone deugd.