Elke monocausale uitleg voor de ineenstorting van acht rijken op het einde van de bronstijd is fout of op zijn minst onvolledig. Dat is de conclusie van Eric H. Cline in zijn boek 1177 v. Chr. Het einde van de beschaving.

Iedereen kreeg vroeger les over de steentijd, de bronstijd en de ijzertijd. Dat was de opdeling van de prehistorie en wat leerden de leerlingen op school over die bronstijd? Bitter weinig. Eigenlijk begon de geschiedenis pas in volle ijzertijd met de komst van de Romeinen. Dat laatste is natuurlijk larie en apenkool omdat je dan bijvoorbeeld de bij uitstek metallurgische Kelten gemakshalve vergeet. Hoeveel lezers zouden weten dat de Trojaanse oorlog een conflict uit de bronstijd is? Dat de meeste Egyptische dynastieën en de bouw van de piramides dateren van tijdens de bronstijd. Dat bijna het hele Oude Testament verhaalt over de bronstijd.

In zijn boek 1177 v. Chr. Het einde van de beschaving uit 2014 doet Eric H. Cline het verhaal van een door handel en diplomatie functionerend economisch wereldsysteem tijdens de bronstijd dat plots ineenstortte. De ondergang van de bronstijd. Gevolgd door jaren zo niet eeuwen van duisternis tot nieuwe beschavingen terug een vergelijkbaar niveau bereikten en de wereldhandel terug op gang kwam.

Cline is een vermaarde docent klassieke oudheid en zowel archeoloog als antropoloog. Hij is directeur van het Capitol Archaeological Institute van de George Washington University. Hij studeerde oorspronkelijk af als master in de talen en literatuur van het Nabije Oosten. Waarna hij met een Fulbright-beurs een doctoraat haalde in Ancient History. Dat is letterlijk vertaald “heel oude geschiedenis” en omvat de geschiedenis en archeologie van de Middellandse Zee, Anatolië, het Nabije Oosten, Egypte enzovoort. Het gaat hier dus niet om één of andere dilettant die beweert te weten waar Atlantis lag of ‘bewijst’ dat buitenaardse wezens de piramides bouwden. Voor de liefhebbers valt nog te vermelden dat de professor uit Washington ook actief is op X/Twitter.

Einde van de beschaving

Die ondergang situeert hij in 1177 voor Christus. Dat is een mooie datum maar Cline is een ernstige auteur en legt netjes uit dat dit quasi gelijktijdige verval en ondergang zich in enkele decennia afspeelde. Echt accuraat is het allemaal niet, maar één ding is duidelijk in alle gekende beschavingen uit de Bronstijd in het oostelijke Middellandse Zeegebied en het Nabije Oosten werden steden platgebrand. Eén groot inferno als het ware.

Die golf van vernietiging weet men lange tijd aan de zogenaamde Zeevolkeren. Cline geeft wat dat betreft overtuigende argumenten voor en tegen die hypothese. Voor het lezen van het boek was het belangrijk om bij het begin het probleem van die Zeevolkeren eens goed uit de doeken te doen. Van al die Zeevolkeren zijn vooral de Peleset geïdentificeerd als de Filistijnen. Hun geweld is gedocumenteerd, maar we weten niet of het een bende piraten waren of een beter georganiseerd volk. Uit archeologische vondsten in Gaza waar ze zich vestigden blijkt een best hoogstaande cultuur en verwantschap aan de Griekse volkeren. Daarom dat de Romeinen later de hele provincie Palestina noemden naar deze historische inwoners en niet naar de Kanaännieten of Joden.

Alles begon met de inval van de Hyksos in Egypte in de vijftiende eeuw voor onze jaartelling. Van daaruit bouwt Cline zijn betoog op naar circa 1177 (de twaalfde eeuw). De belangrijkste conclusie in de verschillende hoofdstukken is dat in die eeuwen een soort globalisme bestond. Tot en met een boycot van de Myceense Grieken door de Hittieten. Wat natuurlijk een zeer aantrekkelijk gegeven is met onze kennis van de Trojaanse Oorlog. Waren de Trojanen Hittieten of bondgenoten van de Hittieten.

Dergelijke overpeinzinngen zijn fijn voor de lezer. Cline ontkracht vooral veel weinig plausibele of ronduit fantasierijke verklaringen. Zoals de modieuze theorietjes over klimaatverandering en hongersnood.

Bergen geschreven bronnen

De essentie is dat archeologie ondertussen zoveel informatie opleverde dat een berg aan geschreven bronnen bestaat in de vorm van kleitabletten. Die de interessante eigenschap hebben om na een brand meestal juist duurzamer te worden. Hier komt de vakkennis van Cline echt aan de oppervlakte. Hij citeert veelvuldig uit al die bronnen en legt een netwerk van diplomatieke briefwisseling bloot. De rijken van de Hittieten, Egyptenaren, Elamiten (Babylon), Cyprus, Myceense Grieken onderhielden niet enkel handelsrelaties, maar een bijna modern aanvoelende diplomatieke correspondentie.

Cline blinkt uit in het leggen van verbanden. In het boek overloopt hij van de vijftiende eeuw voor onze tijdrekening tot de storm van rampen in de twaalfde eeuw. Hij geeft eeuw per eeuw de verschillende culturen, hun interacties en belangrijkste kennis die dusver voor handen is. Het uitermate levendig beeld van de internationale contacten binnen het oostelijke Middellandse Zeegebied in de late bronstijd is de verdienste van Cline. Zeer overtuigend toont hij aan dat rijken van de late bronstijd een uitgebreid internationaal netwerk van handel en diplomatie vormden van Italië tot Afghanistan.

Cline legt het telkens zeer behapbaar uit. Enkele voorbeelden zijn de stad merkwaardige stadstaat Ugarit met haar eerste alfabet, de Indo-Europese en aan de Grieken verwante Filistijnen die woonden in de Gaza-strook, de voor vele lezers mysterieuze Hittieten (ook een Indo-Europese beschaving), de speciale rol van Cyprus… Vooral dat laatste eiland is belangrijk. Zo belangrijk dat het haar naam gaf de belangrijkste grondstof voor brons: koper. Brons is een legering van koper en tin.

Kortom het boek uit 2014 is zeer lezenswaardig. Van de Engelse versie kwam in 2021 een bijgewerkte editie uit. Jammer dat deze impulsaankoop zolang ongelezen in de boekenkast stond.

De hypothese van de perfecte storm

Laten we even de hypothese van Cline onder de loep nemen. Cline stelt dat een perfecte storm ontstond die voor de ineenstorting zorgde van wel acht beschavingen. Eigenlijk van alle bekende beschavingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied. De ineenstorting had volgens Cline het uitzicht van meerdere met elkaar verbonden mislukkingen. Daardoor valt nog steeds volgens Cline uit te sluiten dat één natuurramp of één menselijke oorzaak (een aanval van Zeevolkeren) zorgde voor de complete meltdown van de beschaafde wereld zoals die toen bekend was.

Toch kwam gelijktijdig een eind aan de rijken en culturen van de Myceners, Minoërs, Trojanen, Hittieten, Babyloniërs… enkel de Egyptenaren kwamen de ramp moeizaam te boven.

Wat het verklaringsmodel betreft is Cline overtuigender dan Jared Diamond in Collapse : How Societies Choose to Fail or Survive uit 2005 (zijn meest ontgoochelende boek). Cline sluit nauwer aan bij de inzichten van de Britse archeoloog Colin Renfrew bekend van zijn onderzoek naar de verspreiding van talen zoals het proto-Indo-Europees. Renfrew is bekend van zijn werk in Anatolië en is de auteur van het belangrijkste handboek archeologie (Archaeology: Theories, Methods, and Practice). Renfrew stelde zich al in 1975 vragen over hoe we moeten aankijken tegen ineenstortingen van beschavingen. Zijn voorkeur voor contextuele archeologie duikt meermaals op in de aanpak van Cline.

Met de chaos en ineenstorting eindigde de bronstijd. Cline ontkracht de gangbare hypothese dat alles de schuld was van de Zeevolkeren. Hij toont aan dat dit niet kan kloppen. Ten eerste zijn die Zeevolkeren niet meer van zo’n onbekende oorsprong als vroeger. Een aantal zijn op basis van taalkundige sporen bekend. Ze leefden, handelden en roofden voordien al in de regio. Vaak als huurlingen of als afgekochte piraten. De kans is groot dat een deel zich zelfs vestigden in de regio en deelnamen aan de handelsnetwerken.

Ten tweede wijzen niet alle sites op aanvallen van buitenaf. De vraag dringt zich op of het systeemfalen net zoals bij het einde van het West-Romeinse Rijk samenhing met het verdwijnen van een elite, het verstoren van de handelsnetwerken en een landbouweconomie die stilviel door legers die leefden van het land? Gevolg een economische ondergang met regionale gevolgen. Gingen de beschavingen tenonder aan het wegvallen van economische leefbaarheid of verdween de economische leefbaarheid door het wegvallen van de beschavingen of structuren?

Clines boek zet aan tot nadenken over de complexe oorzaken en gevolgen van globalisme en eventueel plots wegvallen van dat globalisme. Het blijft natuurlijk vooral een boek over de late bronstijd dat ontzettend leesbaar en informatief is. Een aanrader. Al is het ondertussen bijna tien jaar oud.

Cline, Eric H. (2014) 1177 v. Chr. Het einde van de beschaving. Amsterdam, Ambo Anthos

ISBN: 9789026329302

300 pagina’s

De bijgewerkte editie van de originele Engelse uitgave van 2 februari 2021 (ISBN 978-0691208015) verschenen bij Princeton University Press is nog wel in de handel te krijgen zowel als e-book, luisterboek als paperback.